Geschiedenis van Geldern

Uit Genealogie Limburg Wiki

Geldern (Nederlands: Gelder of Gelderen) is een stad in Duitsland, in het district Kleef (Noord-Rijnland-Westfalen). Geldern ligt aan de rivier de Niers, op circa twintig kilometer ten noordoosten van Venlo. De afstand tot de Nederlandse grens bedraagt hemelsbreed echter maar zeven kilometer. Het is een plaats die alleen door de loop der geschiedenis buiten het staatsverband der Nederlanden is gebleven, maar die een Nederlandse en Nederlandstalige oorsprong heeft. Haar historische betekenis voor deze regio is veel groter geweest dan haar huidige geografische positie zou doen vermoeden. Haar omvang was overigens altijd wel bescheiden, maar de stad heeft in de laatste drie eeuwen haar historisch en potentieel belang geheel verloren. Thans is zij niet meer dan een kleine provincieplaats in de grensstreek. Eind 2005 bedroeg het inwonertal 34.035.

Stadswapen

Het stadswapen van Geldern, met een gekroonde gouden leeuw keert terug in het wapen van de Limburg (in het kwart rechtsonder). Het belang van dit erfgoed voor Limburg wordt zo op heraldische wijze tot uitdrukking gebracht. Het gevierendeelde provinciewapen van de Nederlandse provincie daarnaast de ongekroonde zwarte leeuw van Gulik (rechtsboven), de gekroonde rode van het graafschap Valkenburg (linksboven), alsmede de hoorns van het Graafschap Horn.

Taal

Geldern of Gelderen was een Nederlandstalige stad. De archieven zijn dus ook in het Nederlands van die tijd. Doordat Otto von Bismarck vanaf 1870 verordonneerde dat in het Duitse rijk geen andere taal meer mocht worden gedoceerd of ambtelijk gebruikt, is het Nederlands geleidelijk uitgestorven.


Stedelijke geschiedenis

Oorsprong

De geschiedenis van Gelderen begint met de nederzetting Gelre (of ook Gielra, Gellero, Gelera), die voor het eerst wordt vermeld in het jaar 812. De eerste Graaf van Gelre verscheen rond 1100 ten tonele. Zijn vermoedelijke voorvader was Gerard Flamens, die in 1020 Wassenberg als leen ontving van keizer Hendrik II. Wassenbergs achterkleinzoon Gerard IV van Wassenberg was de eerste die zich (als Gerard I) 'Graaf van Gelre' noemde , vanaf 1096. De titel van graaf ontleende hij aan andere bezittingen, warschijnlijk in Teisterbant. Vanaf 1125 werd alleen de titel van Gelre gebruikt. Wassenberg zelf werd gegeven aan de Hertog van Limburg (en later aan Gulik) als huwelijksgeschenk in 1107. De graven van Gelre namen hun intrek in een nieuw kasteel aan de Niers, waaromheen de nederzetting Gelre ontstond.

Middeleeuwen

In de dertiende eeuw werd de stad ommuurd en ze kreeg stadsrechten in 1229. Er kwamen vier stadspoorten, waarvan er een ten behoeve van het stadskasteel was, dat aan de noordwestkant van de stad lag. De drie andere poorten waren de Issumerpoort, de Hartpoort en de Geldersche poort. De graven en vanaf 1339 hertogen van Gelre resideerden tot 1347 in hun kasteel bij de stad, die de voornaamste was in het latere Overkwartier van Gelre. Alle huidige deelgemeenten van de stad, met uitzondering van Hertefeld, hoorden bij Opper-Gelre.

De laatgothische parochiekerk van Maria Magdalena werd gebouwd tussen 1400 en 1418. Aan haar kloosters herinneren nog de straatnamen “An het witte Kloster” en de “Hülser-Kloster-Straße” in de buurt van de Hartstraße. Van het in 1418 gestichte Klooster Nazareth bij de Oostwal is alleen nog maar de eetzaal behouden. Het Capucijner-klooster werd gebouwd in de nu gelijknamige straat en haar kerk werd in 1628 ingewijd en in 1999 verkocht.

Onder Spaans bewind

Vaak vormde Gelderen een territoriaal strijdtoneel. In 1543 kwam de stad met de rest van het hertogdom Gelre aan Keizer Karel V (Tractaat van Venlo]). Op 2 mei 1547 brandde een groot deel van de stad af (200 huizen en schuren). De stad zou tot 1703 bij de Spaanse Zuidelijke Nederlanden blijven, met een korte onderbreking van 1578 tot 1587, toen de stad in handen van de opstandige Staatse gewesten was. Tussen 1662 en 1664 vond de uitbreiding plaats van het kasteel Haag (voor het eerst vermeld in 1337, het is 1 km noordelijk van Gelderen gelegen), zie ook Van Hoensbroeck. Sinds de tweeede wereldoorlog is daarvan alleen het buitenkasteel overgebleven.

Pruisische en Duitse periode

Van 1701 tot 1714 vond de Spaanse Successieoorlog plaats. In 1703 werd Gelderen door de Pruisen tien maanden belegerd, zwaar gebombardeerd en tenslotte veroverd. Bij de Vrede van Utrecht 1713 werden de stad en het grootste deel van het voormalige Spaanse Overkwartier Pruisisch. Behalve de koning van Pruisen kregen ook Oostenrijk, de Verenigde Provincien, en het hertogdom Gulik delen daarvan. Gelderen werd de hoofdstad van Pruisisch Gelre. De stad was –- mede met geld van de koning van Pruisen -– grotendeels hersteld van het bombardement van 1703, toen in 1735 een kruittoren ontplofte en het grootste deel van de stad opnieuw verwoest werd. Koning Frederik II van Pruisen bezocht de stad in 1740. Hij liet de versterkingen in 1764 slopen.

Moderne tijd

Tussen 1794 en 1814 was Gelderen bezet door de Fransen. Het kanton Gelderen werd deel van het arrondissement Kleef, wat een deel vormde van het Departement van de Roer. In 1802 werd het klooster van de karmelieten onteigend.

Weer Pruisisch geworden werd het gebied in 1816 omgevormd tot het district Geldern, een van de meer dan 40 landelijke districten van de provincie Gulik-Kleef-Berg, de noordelijke helft van de latere Rijnprovincie. In 1863 werd de spoorlijn Keulen - Krefeld - Gelderen - Kleef geopend, en van 1902 tot 1932 bezal de stad ook een plaaatselijk smalspoor.

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog was 82% van de stad verwoest door geallieerde luchtbombardementen. Ook de parochiekerk was zwaar beschadigd, en het hoofdgebouw van kasteel Haag compleet verwoest. De Maria Magdalenakerk werd herbouwd in 1952 en van hernieuwd van decoraties voorzien in 2003/2004.

Na de Tweede Wereldoorlog werd Geldern opgenomen in de nieuwe deelstaat Noord-Rijnland-Westfalen. In 1975 ging het district Geldern op in het district Kleef.

Strijd om Geldern

  • De eerste Gelderse successieoorlog
    • 1371 → mislukt
  • De tweede Gelderse successieoorlog
    • 1467 → mislukt
  • De Gelderse oorlogen
    • 1479 → mislukt
  • De Tachtigjarige Oorlog
    • 1587 Filips II van Spanje / Hertog van Parma → ingenomen
    • 1592 Prins Maurits → mislukt
    • 1605 Prins Maurits → mislukt
    • 1638 Hendrik Casimir van Nassau → mislukt
  • Franse Expansie
    • 1703 Pruisen → ingenomen
    • 1794 Napoleon Bonaparte → ingenomen
  • De Tweede Wereldoorlog
    • 1945 Commandant Amerikaanse Infanteriedivisie → ingenomen

Gewestelijke geschiedenis

De plaats Geldern is in Nederland relatief onbekend, terwijl zij voor de Nederlanden toch zo'n belangrijke historische rol heeft gespeeld. Niet alleen de huidige Nederlandse provincie Gelderland was er enkele eeuwen mee verbonden, maar ook, en nog veel langer, het grootste deel van het huidige Noord-Limburg met plaatsen als Venlo, Venray en Horst aan de Maas, alsmede een geringer deel van Midden-Limburg, bijvoorbeeld Roermond. In het onderstaande wordt daarom uitgebreid op de historische situatie ingegaan, terwijl de actuele situatie vanuit Nederlands oogpunt weinig relevant is.

Noordelijk Gelderland

De Nederlandse provincie Gelderland verwijst in haar naam naar de stad en het vroegere Land van Gelre. Deze provincie is de opvolger van het historische hertogdom Gelre (ook: Gelder, Gelderen), dat rond de stad Geldern is ontstaan. Tot het Hertogdom Gelre behoorden de drie kwartieren van Neder-Gelre:

  • (1) het Graafschap Zutphen,
  • (2) de Veluwe,
  • (3) stad en Rijk van Nijmegen, met het Land van Maas en Waal en de Betuwe,

uit welke drie noordelijke kwartieren de latere Nederlandse provincie Gelderland is ontstaan.

Zuidelijk (Limburgs) Gelderland

Ter onderscheiding van dit noordelijke of Neder-Gelre, dat wel tot de bezittingen van hertogdom behoorde, maar er geografisch niet mee verbonden was, werd het zuidelijke stamgebied van het hertogdom aangeduid als Opper-Gelre of het Opperkwartier, meestal echter als het Overkwartier van Gelre. In de middeleeuwen was het grote, uit vier kwartieren bestaande Gelre een zelfstandig en belangrijk hertogdom. Het Hertogdom Kleef vormde echter een wig tussen de noordelijke en de zuidelijke gebiedsdelen. De zelfstandigheid eindigde definitief in 1543. Als gevolg van de Tachtigjarige Oorlog werd Gelre ook staatkundig gesplitst. De drie noordelijke kwartieren namen deel aan de Unie van Utrecht (1579) en gingen later als Gelderland deel uitmaken van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Opper-Gelre was daarentegen deel van de Zuidelijke Nederlanden.

In dat Opperkwartier waren naast Gelder zelf ook Venlo en Roermond belangrijke plaatsen. Deze beide steden lagen aan de Maas en in de westelijke helft van dat gebied, die later bij het Koninkrijk der Nederlanden en de provincie Limburg zou komen, terwijl de oostelijke helft Pruisisch en later Duits werd. Daartoe zou tussen 1713 en 1815 echter nog een tussenfase worden doorlopen.

Vierdeling

Opper-Gelre vanaf 1713

Het Overkwartier of Opper-Gelre bleef in Spaanse handen, maar na de Vrede van Utrecht in 1713 werd ook dit gebied verder gesplitst:

→ In 1790 was dit kleine 'Belgisch' Gelre één van de stichtende leden van de Verenigde Nederlandse Staten.

Tweedeling

Bij het Verdrag van Wenen van 1815 kwam het westelijk deel van Pruisisch Opper-Gelre weer bij het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, alsmede Staats Opper-Gelre (Venlo) en Oostenrijks Gelre (Roermond). Al deze delen van het vroegere Overkwartier gingen toen op in de grote provincie Limburg. De oorspronkelijk eenheid van het Overkwartier, dat met de stad Gelder(en) als uitgangspunt en geografisch centrum tot aan 1703 eeuwenlang bij de Nederlanden had behoord, en uiteindelijk een eeuw later ook weer gedeeltelijk Nederlands werd, is daarmee verloren gegaan. Het Nederlandse Noord- en gedeeltelijk ook Midden-Limburg kunnen echter evenzeer als de stad Geldern beschouwd worden als de erfgenamen van het oude stamgebied. Zij delen met dit Geldern een lange gemeenschappelijke geschiedenis, die door de huidige staatsgrens en de nieuwe provincienaam Limburg volledig onzichtbaar gemaakt is.

Literatuur

  • Irmgard Hantsche: Geldern Atlas – Karten und Texte zur Geschichte eines Territoriums, Geldern 2003, ISBN 3-921760-39-9.
  • Johannes Stinner en Karl-Heinz Tekath: Gelre -- Geldern -- Gelderland – Geschichte und Kultur des Herzogtums Geldern, Geldern 2001, Verlag des Historischen Vereins für Geldern und Umgegend, ISBN 3-921760-31-3.
  • Heinz Bosch: Illustrierte Geschichte der Stadt Geldern 1848–1969, Band I: Von den revolutionären Ereignissen 1848 bis zum Ausbruch des ersten Weltkriegs 1914, Geldern 1994.
  • Gregor Hövelmann: Geschichte des Kreises Geldern. Eine Skizze. Erster Teil: 1816–1866, Geldern 1974.

Auteur

Ad Welschen

Zie ook