Wijlre

Uit Genealogie Limburg Wiki
De printervriendelijke versie wordt niet langer ondersteund en kan weergavefouten bevatten. Werk uw browserbladwijzers bij en gebruik de gewone afdrukfunctie van de browser.

Wijlre (Wylre, in het dialekt Wielder) ligt in het Zuid-Limburgse Geuldal, en is onderdeel van de Gemeente Gulpen-Wittem. Tot 1981 was Wijlre een zelfstandige gemeente.

Naam

Historisch gezien komt Wijlre in het jaar 1075 voor het eerst voor in een bewaard handvest. De aartsbisschop van Keulen, Anno II deed toen aan de kerk van Onze Lieve Vrouw op de trappen een schenking die bestond uit een aantal gebieden en wel: Epen, Gemmenich, Valkenburg en Wilere. Plaatsnaamkundig komt de tegenwoordige naam Wijlre zeer waarschijnlijk van Wiler. Deze naam moet ontstaan zijn in de Merovingisch - Karolinische tijd, want in deze periode werden namen als Wiler, (Nijs)wiler, (Wahl)wiler alledrie in een kort tijdsbestek gevormd. De naam kan ook ontstaan zijn uit het Romaanse vîllâre, dat voortkomt uit vîllâ, in de betekenis van grote boerderij. Overigens heet Wijlre in oude documenten soms Neder-wiler. Dit om een onderscheid te maken tussen de beide andere hoger gelegen plaatsen. Het woord Wiler komt zoals hierboven reeds vermeld vaker voor en dus is het voor iemand die zich in de historie van Wijlre verdiepen wil niet eenvoudiger door geworden. Enkele plaatsnamen Wiler zijn: Wolder bij Maastricht, in de gemeente Swalmen, in Venlo en Blerick en tot slot nog bij Born. De officiële spelling is thans "Wijlre", met een ij dus. Spelling van de plaatsnaam met een y (Wylre) lijkt logischer, zoals in Nederlandse woorden als "type" en "dynamiek". Deze 'spelfout' komt vaker voor, bijvoorbeeld in Nijswiller, maar ook in het Gelderse Wijchen en in Bijlandsch Kanaal. Vooral toeristen die Wijlre bezoeken spreken de plaatsnaam vaak uit zoals deze thans wordt geschreven: met een ij-klank zoals in "wijs" wat dus eigenlijk onjuist is.

Wapen

In goud een dubbele adelaar van sabel, met bek, tong en pooten van keel, overtopt door een vijfbladerige kroon van goud, en een hartschild van goud, beladen met eene lelie van keel. In het wapen staat de Duitse adelaar omdat de plaats oorspronkelijk deel uit maakte van Duitsland en als vrije heerlijkheid rechtstreeks onder de keizer viel en gerechtigd was zo'n wapen te voeren. De lelie op de adelaar is het wapen, dat oorspronkelijk het wapen van de familie Van Wachtendonck was, die langdurig eigenaar van de heerlijkheid waren.

Overigens is van Wijlre bekend dat het schepenzegel een afbeelding met de heilige Gertrudis had, bekend uit de 16e eeuw. Eind 17e - begin 18e eeuw werd dat zegel vervangen door een afbeelding van de rijksadelaar met het wapen Van Wachtendonck.

Geschiedenis

Wijlre is ontstaan als nederzetting bij een waterkasteel aan de Geul, het tegenwoordige Kasteel Wijlre. De oudste vermelding is uit 1040: Hendrik III schonk toen Wijlre aan zijn nicht Ermengardis. In 1262 heeft de bisschop van Luik besloten dat Wijlre als zelfstandige en volwaardige gemeenschap ook een eigen parochie moest zijn en daarom werd het afgesplitst van Gulpen. Op 17 maart 2013 vierde het dorp 750 jaar parochie Wijlre. De oudste heren kwamen uit het geslacht Van Moreel en noemden zich later Van Wylre. Vanaf 1389 is bekend dat het een vrije en eigen heerlijkheid was. De heren kwamen vervolgens uit de geslachten Van Merode, Van Nesselrode, Van Binsfeld, Van Wachtendonck, Van Blanckart en De Bounam. In de 17e en 18e eeuw waren de Van Wachtendoncks (waarnaar het Van Wachtendonckplein genoemd is) Heer van Wijlre. Het huidige kasteel van Wijlre werd door de familie Van Wachtendonck gebouwd. Wijlre was tot 1794 een vrije rijksheerlijkheid binnen het Duitse Rijk en maakte (evenals de vrije rijksheerlijkheid Wittem) deel uit van de Westfaalse Kreis.

De schutterij St. Maternus zou volgens de overlevering zijn opgericht in 1497 en haar reglement bestaat in ieder geval al sinds 1612. In 1895 werd harmonie "St. Gertrudis" opgericht.

In Wijlre staat de Brand Brouwerij, die uit het begin van de 14e eeuw stamt en sinds 1871 Brand heet naar de nieuwe eigenaar Frederik Edmond Brand, die als spoorwegingenieur uit Brabant kwam met zijn Limburgse echtgenote Pluijmaekers. Het is hier nog steeds gevestigd vanwege het heldere bronwater. De huidige eigenaar sinds 1989 is het Heinekenconcern.

Op het traject Aken en Maastricht aangelegd door Grand Central BeIge, lag te Wijlre het station dat zowel de stop was voor Wijlre als voor de toenmalige buurtgemeente Gulpen. Dit station werd in 1853 geopend. Het aanvankelijke stationsgebouw was langgerekt. Het hogere twee verdiepingen tellende gebouw aan de rechterzijde werd pas in 1890 bijgebouwd. Dit was de woning van de stationschef. Beide houten gebouwen waren geel-groen geverfd. In één der wachtkamers werd een restaurantje geëxploiteerd. Vanuit de omgeving werden reizigers vanuit Gulpen en Vaals met een stoomtram naar het station vervoerd. Het stenen gebouw naast het station herbergde de coöperatieve fruitveiling die duizenden wagonladingen fruit transporteerde vanuit Wijlre. In 1959 werd dit station gesloopt en kwam er een gestandaardiseerd NS station voor in de plaats. Bij de sluiting van het traject Schin op Geul - Aken op 31 mei 1992 werd ook dit station gesloten. Af en toe stopt hier de Zuid-Limburge stoomtrein.

Tegenwoordig heeft het dorp Wijlre ca. 1.200 huizen met ca. 3.000 inwoners.

Monumenten

Watermolen in Wijlre
  • Kasteel Wijlre dateert uit de 17e eeuw. Het werd gebouwd door de heren van Wachtendonck. Tegenwoordig is het kasteel in privébezit, en wordt het ook gebruikt als expositieruimte.
  • De Kerk van Wijlre is gewijd aan de heilige Gertrudis van Nijvel en dateert uit de 13e eeuw. De kerk werd in 1835 herbouwd in Dorische stijl door Alois Klausener uit Aken. Aan het eind van de 19e eeuw vergrootte Pierre Cuypers de kerk. In 1925 werd het kerkgebouw vergroot door architect J.H.H. van Groenendael. De inventaris is gedeeltelijk in Lodewijk XVI-stijl. Alleen het 16e-eeuwse Madonnabeeld in de kerk heeft historische waarde.
  • De watermolen op de Geul bestond al in de 13e eeuw.

Archieven

R.K. Kerk Wijlre

De Doop- en Huwelijksregisters beginnen in 1618 en de Overlijdensregisters in 1623 (parochie H. Gertrudis). Zie verder deze link DTB-registers en Burgerlijke Stand.

Literatuur

  • C. Bertrand Wijlre in oude ansichten (twee delen; 1971).

Externe links