Anonieme gebruiker

Wijzigingen

Uit Genealogie Limburg Wiki
k
geen bewerkingssamenvatting
'''Geschiedenis van Limburg: Algemeen overzicht'''

Dit is het inleidend artikel uit een reeks van tien artikelen over de '''Geschiedenis van Limburg'''. Over deze geschiedenis zijn behalve het algemene overzichtsartikel ook een negental afzonderlijke deelartikelen opgenomen:<br>
''Per periode''
*[[Geschiedenis van Limburg: Oudheid en Middeleeuwen]]
*[[Geschiedenis van Limburg: Zestiende en Zeventiende eeuw]]
*[[Geschiedenis van Limburg: Achttiende eeuw]]
*[[Geschiedenis van Limburg: Negentiende eeuw]]
**[[Limburg van 1815 tot 1839]]''<br>
**[[Limburg van 1839 tot 1866]]

''Bestuurlijke eenheden''
*[[Limburg]]
*[[Bestuurlijke eenheden in 1795 en latere gemeentes]]
*[[Voormalige Limburgse gemeenten]].

Bovenstaande tien artikelen hebben meer specifiek op het grondgebied van de huidige provincies Limburg betrekking. Daarnaast zijn er diverse geassocieerde artikelen die overkoepelende staatkundige grootheden en / of grotere territoriale eenheden behandelen. Hiervan zijn onder meer te noemen:

''Staatkundige grootheden'' (annex aan [[Geschiedenis van Limburg]])
*[[Bourgondische Kreits]]
*[[Nederrijns-Westfaalse Kreits]]
*[[Oostenrijkse Nederlanden]]
*[[De Lage Landen / Machthebbers]]

''Basisartikel''<br>
Het onderstaande basisartikel '''Geschiedenis van Limburg: Algemeen overzicht''' is speciaal voor GenWiki Limburg geschreven.

== Korte schets van de historie==
''Historisch overzicht (paragrafen 1, 2 en 3) door dr. Ad Welschen''
===Een conglomeraat van steden en landjes===
'''Limburg''', althans het gebied dat bestreken wordt door de Belgische en Nederlandse provincies van die naam, is in tegenstelling tot de meeste andere provincies van de Lage Landen nooit een zelfstandige politieke eenheid geweest. Het vormde sinds de middeleeuwen een lappendeken van al dan niet zelfstandige heerlijkheden. Het gezag in de meeste van die domeinen werd uitgeoefend door plaatselijke ambtsdragers in naam van hogere instanties, zoals de hertogen van Brabant, Gelre en Gulik, de prinsbisschop van Luik, de regering van de Spaanse (later Oostenrijkse) Nederlanden in Brussel, en de Staten-Generaal in 's-Gravenhage. Sommige staatjes, zoals het vorstendom Thorn, waren nominaal zelfstandig. <br/>

===Vorming van de hedendaagse provincie===
Aan deze politieke verdeeldheid kwam een einde in [[1795]], toen het hele gebied werd geannexeerd door de Franse Republiek en opgenomen in twee nieuwe departementen: het [[departement van de Nedermaas]] (1795) en het [[departement van de Roer]] ([[1798]]). Na de Franse terugtrekking in [[1814]] en de daaropvolgende onderhandelingen viel het gebied toe aan het [[Verenigd Koninkrijk der Nederlanden]]. In [[1815]] kreeg het de status van provincie onder de naam [[Limburg]]. Deze naam was ontleend aan het middeleeuwse [[hertogdom Limburg]] (met als hoofdplaats [[Limburg aan de Vesdre]], in de huidige provincie Luik), dat dan wel een zelfstandige politieke eenheid geweest was, maar waarmee de nieuwe provincie in territoriaal opzicht betrekkelijk weinig te maken had.

Het huidige Zuid-Limburg vormde van die nieuwe provincie het al vroeg door het [[hertogdom Brabant]] verworven kerngebied, was later ook het meest omvangrijke [[Staats]]e (door de noord-Nederlandse [[Staten-Generaal]] bestuurde) bezit in deze regio, kon ook het meest aanspraak maken op de naam en de notie 'Limburg', maar maakte alleen al door zijn geringe omvang toch niet zonder meer het hoofdbestanddeel van de nieuwe provincie uit. Deze provincie was voor een groot deel Gelders. Voormalig territorium van met name het [[Overkwartier van Gelre]] in het noorden en midden vormde nu een groter deel van de nieuwe provincie, een feit dat door de zuidelijk georienteerde naam 'Limburg' sterk onderbelicht wordt. Als voormalige hoofdstad van het Overkwartier heeft [[Roermond]] in 1815 vergeefs geprobeerd om ook van de nieuwe provincie de hoofdstad te worden. Wel is deze oude [[hanzestad]] in [[1853]] opnieuw bisschopsstad geworden.

== Voorgeschiedenis==
===Onder Brabantse controle===
De [[Landen van Overmaas]] ontstaan, wanneer de Landen van [[graafschap Dalhem|Dalhem]], [[graafschap Valkenburg|Valkenburg]] en [[heerlijkheid 's-Hertogenrade]] (''Herzogenrath'') in de loop van de dertiende eeuw door het Hertogdom Brabant worden verworven. In 1244 verwierf Hertog [[Hendrik I van Brabant]] het Graafschap Dalhem. Brabant stelt door de overwinning in de slag bij [[Wörringen]] in [[1288]] het bezit van het [[Hertogdom Limburg]] veilig. Dat is dan reeds in [[personele unie]] met 's-Hertogenrade verenigd. In 1347 verwerft Brabant nog het Land van Valkenburg. Vanuit Brabants perspectief krijgen ze de naam '''Overmaas'''. Deze naam wordt in politieke zin door de bestuurders van het Hertogdom Brabant toegepast, wanneer men spreekt over de hele regio.

De aparte landjes blijven echter tot in de 18e eeuw hun eigen benaming handhaven. Elk van deze drie landen had een eigen [[staten]]vergadering, bestaande uit de ridderschap en vertegenwoordigers van de [[schepenbank]]en; in Dalhem kwam daar nog de Abt van [[Godsdal]] (''Valdieu'') bij; in 's Hertogenrade de abt van [[Rolduc|Kloosterrade]] (''Rolduc''). In [[1473]] verenigden de Overmazers en de Limburgers hun [[Staten]] tot de ''[[Staten van Limburg en de Landen van Overmaas]]'' en zetelden aldus in de [[Staten-Generaal van de Nederlanden]]. De bestuurlijke taal was het Nederlands. Met name Dalhem onderging vanwege zijn ligging een sterke invloed vanuit het hertogdom Limburg. De overige landjes ondergingen vanaf de dertiende eeuw een sterke invloed vanuit Brabant.

===Gedeelde belangen===
Cruciaal voor de groeiende nieuwe Zuid-Limburgse eenheid in de middeleeuwen was, na de in-bezitname door Brabant van het oude [[hertogdom Limburg]] in [[1288]], de positie van het [[Graafschap Valkenburg]] met zijn 38 dorpen. In 1352 stierf de Valkenburgse dynastie uit. Niet veel later kwam ook Valkenburg in het machtsbereik van Brabant. In 1381 werd de hertog van Brabant erkend als graaf van de in 1356 door de keizer tot graafschap verheven heerlijkheid Valkenburg en het Land van Valkenburg. De stad [[Sittard]] met [[Born]] en [[Munstergeleen]], die vanaf 1280 en 1300 bij het Land van Valkenburg hoorden, werden in 1400 verkocht aan de hertog van Gulik. Vandaar dat we die plaatsen als historisch Guliks categoriseren. We gaan dus uit van de situatie vanaf 1400.

Hoe verliep in die periode de verdere ontwikkeling van de 'Limburgse' gewesten? De Staten van Limburg en de [[Landen van Overmaas]], beide onder Brabantse controle, gingen de ''gezamenlijke Staten van het hertogdom Limburg en de drie landen van Overmaas'' vormen. Al die Overmase Brabantse bezittingen vormden een soort confederatie en leken op weg naar een fusie, maar een verdere, formele en definitieve eenheid van deze gebieden zat er toen nog niet (of niet meer) in. Een meer formele verbintenis was eigenlijk ook niet strikt nodig, omdat deze landen toch al gelijkelijk onder Brabantse controle stonden. In 1473 verenigden de Overmazers en de Limburgers dus wel hun Staten om een gezamenlijke delegatie te vormen in de Staten-Generaal van de Nederlanden. De delegatie in Brussel bestond uit 13 afgevaardigden: 5 uit Limburg, 4 uit Valkenburg, 2 uit Dalhem en 2 uit 's-Hertogenrade. Dit gewest werd daarom ook als één van de Zeventien Provinciën beschouwd, en later meestal alleen met de naam Limburg aangeduid. We hebben hier dus te maken met een half-formele situatie. De betekenisverwijding van de naam Limburg is dus toen begonnen, maar stoelde op een reeds langer gegroeid informeel geografisch, politiek en cultureel verband. In de praktijk werden deze vier aan elkaar grenzende gebieden gezamenlijk beschouwd als het hertogdom Limburg in een vergrote omvang. Kennelijk werd de op een na oudste Brabantse verworvenheid in de regio, het oorspronkelijke hertogdom Limburg, als de drager van deze relatieve eenheid gezien, en dat was gezien zijn formele status van hertogdom ook niet onlogisch. Ook de onderlinge verdeling van afgevaardigden in 1473 wijst in die richting. Bijgaande kaart toont de combinatie van het hertogdom Limburg en de drie landen van Overmaas: ''[http://www.voerstreek.be/foto/1600gr.gif Het oude hertogdom Limburg met de Landen van Overmaas].'' - ''Klik op de kaart om de afbeelding te vergroten.''

===Van [[1559]] tot [[1608]]===
Op bijgaande kaart van de Nederlandse gewesten van 1559-1608 zien we het huidige Nederlands Limburg als feitelijk twee gewesten: het [[Hertogdom Limburg]] en [[Overkwartier van Gelre|Opper-Gelre]]: [http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/shepherd/netherlands_1559-1608.jpg ''The Netherlands, 1559-1608'']. - ''Klik op de kaart om de afbeelding te vergroten.'' Het [[Graafschap Horn]] wordt tot het [[Prinsbisdom Luik]] gerekend.

===Van [[1661]] tot [[1815]]===
In de tachtigjarige oorlog vormde het gebied van Overmaas een onoverzichtelijk strijdtoneel en het bleef daarna alle sporen daarvan dragen. Het oude hertogdom zelf was buiten de frontlinie gebleven. De Landen van Overmaas kenden in de 17e en 18e eeuw echter een sterk particularisme, waarbij zij zelfstandig besluiten namen in hun eigen Statenvergaderingen of in hun contacten met het Brabants regeringscentrum te Brussel.

Veroveringen over en weer, en een verdeling tussen een Spaans-Oostenrijks deel en een Staats deel maakten de verdere vorming van een gemeenschappelijk gewest Overmaas voor anderhalve eeuw onmogelijk. Zie voor de toestand vlak voor de [[Franse tijd]] bijgaande kaart, die die de versnippering van het gebied en de omvang van het Hertogdom Limburg in 1789 aangeeft: ''[http://www.hoeckmann.de/germany/limburg-map.htm Het Hertogdom Limburg in 1789]''.
-- ''Voor een gedeeltelijke uitvergroting, klik op het onderschrift'': 'sample in original size'.

Het toch al complexe gebied is door verdere verdeling dusdanig versnipperd geraakt, dat de Fransen zich in [[1795]] genoodzaakt zagen geheel nieuwe departementale grenslijnen te trekken. De historische band van Zuid-Limburg met het oude hertogdom Limburg is toen even abrupt als definitief doorgesneden. Daar staat dan tegenover, dat na het vertrek van de Fransen in [[1815]] een nieuwe provincie kon worden gecreeerd als een samenstel van allerhande voormalig geheel of half-zelfstandige gebieden en gebiedsdelen in de Maasregio tussen Maastricht en het Gelderse Nijmegen, met name onder meer van het [[Overkwartier van Gelre]], het [[Hertogdom Kleef]], het [[Hertogdom Gulik]], de [[Landen van Overmaas]] en het [[Graafschap Horn]] in het thans Nederlandse gedeelte, en in het Belgische gedeelte van het [[Graafschap Loon]] en het [[Prinsbisdom Luik]]. Het zwaartepunt van de na 1839 daaruit losgemaakte huidige Nederlandse provincie Limburg ligt dan ook niet meer alleen in Zuid-Limburg, maar secundair ook in Noord- en Midden-Limburg, als erfgenamen van vooral het [[Overkwartier van Gelre]].

== De eenmaking van Limburg==
===1815: Een nieuw concept en een oude naam===
De streektalen in het wijde Maasland, of beter: in de Maas-Rijn-driehoek, werden echter al gesproken lang voordat de Nederlandse en Belgische staten en de beide provincies Limburg gevormd werden. Dat de beide buurgewesten toen in eerste aanleg als een gemeenschappelijke provincie gecreëerd zijn en taalkundig gezien ook in belangrijke mate een eenheid vormden, is eigenlijk meer toeval. De gemeenschappelijke naam 'Limburg' voor deze 'Maasprovincies' is te danken aan een persoonlijke wens van Koning Willem I, die haar ontleende aan het niet meer bestaande 'echte' [[hertogdom Limburg]]. Dat had grotendeels in de huidige, merendeels Franstalige provincie Luik gelegen en had maar indirect, en alleen voor een deel van het hedendaagse Nederlands Zuid-Limburg, wat met het huidige Limburgse grondgebied te maken. Hoewel Koning Willem I zeer taalbewust was, ging zijn inzicht toch niet zo ver, dat hij de door de Fransen gecreëerde provincie (door hen departement genoemd) van de [[Nedermaas]] als een taalkundige eenheid beschouwde. Het ging hem er puur om, dat bij de vernoeming van de nieuwe provincie Luik de naam van het oude hertogdom verloren dreigde te gaan. Om die reden wenste hij dat de nieuw gevormde grote Maasprovincie deze historische naam zou overnemen. Deze naamgeving mag dus wel als een geslaagd marketingconcept van een in verschillende opzichten visionaire vorst beschouwd worden. Dat de grote nieuwe Maasprovincie na de Belgische opstand in 1839 weer uiteen zou vallen in twee staatkundig andermaal gescheiden delen, een Belgische en een Nederlandse provincie Limburg, had uiteraard niet in de planning gelegen. De koning was zijn tijd gedeeltelijk ook weer te ver vooruit geweest.

===Na 1815: Een gedeeltelijk voortbestaande tweedeling===
De moderne Limburgers aan beide zijden van de Maas hebben deze naam overgenomen als gemeenschappelijke noemer voor hun taal en cultuur, en daar was taalkundig en cultureel gezien ook alle reden toe. Regionaal en lokaal bleven vele schakeringen voortbestaan, met name in Nederlands Limburg. Geschoolde waarnemers ontwaren daarenboven binnen het Nederlands gebiedsdeel nog een grove tweedeling tussen de soms nog meer Belgisch aandoende Landen van Overmaas en het meer Nederrijnse Noord- en Midden-Limburg. Deze tweedeling komt ook tot uiting in de twee recent gevormde grensoverschrijdende samenwerkingsverbanden: de [[Euregio Maas-Rijn]] in het zuiden (in het gebied Aken-[[Heerlen]]-[[Maastricht]]-Luik-Hasselt), zie: [http://www.euregio-mr.org/emr_site/site_nl/emr/home.php Website van de EMR], en de [[Euregio Rijn-Maas-Noord]] in het noorden, waarin [[Venlo]] en [[Roermond]] samenwerken met de Duitse steden Mönchengladbach, Krefeld, Neuss en Viersen, zie [http://www.euregio-rmn.eu Website van de Euregio RMN] en [http://www.grenzpendler.nrw.de/nl/niederlande/grenzregionen/euregio-rhein-maas-nord.html idem]. Het vraagt weinig fantasie om in deze samenwerkingsverbanden reminiscenties te zien van enerzijds het oude hertogdom Limburg (en aangrenzende gebieden), en anderzijds het Overkwartier van Gelre (idem). Op deze wijze profileert de provincie zich opnieuw met een dubbele Euregionale orientatie, zoals het gebied ook in het verleden altijd op het kruispunt van verschillende culturen en invloeden heeft gelegen.

==Voor verder onderzoek==
===Bronnen===
De neerslag van de geschiedenis treft men aan in de [[archiefdiensten|archieven]]. De belangrijkste verzameling documenten voor de Limburgse geschiedenis bevindt zich in het Regionaal Historisch Centrum Limburg (RHCL) te Maastricht. De inventarislijst daarvan staat op internet [http://www.rhcl.nl/page.asp?id=1121]. De afdeling bestuur en rechtspraak vóór 1794 is ingedeeld naar de politieke structuur ten tijde van het ''ancien régime'':
*[[Overkwartier van Gelre]]
*[[Hertogdom Gulik]]
*[[Hertogdom Kleef]]
*[[Prinsbisdom Luik]] (waarin opgenomen het [[Graafschap Horn]])
*[[Maastricht en onderhorige gebieden]]
*[[Landen van Overmaas]]
*[[Vrije Rijksheerlijkheden]]

Het befaamde 'Franse archief' (341,7 meter!) van het RHCL bevat de bewaard gebleven stukken betreffende de twee departementen die in de periode 1794-1814 het Limburgse gebied besloegen:
*[[Departement van de Nedermaas]] (een van de best bewaarde departementale archieven uit de Franse tijd)
*[[Departement van de Roer]] (6 meter in het RHCL; meer in het Hauptstaatsarchiv te Düsseldorf)
Het RHCL beheert ook het provinciaal Limburgs archief van na 1814.
Voor de geschiedenis van Belgisch Limburg kan men terecht in het Rijksarchief te Hasselt.
<br/>
<br/>

===Literatuur===
Voor iemand die is geïnteresseerd in de geschiedenis van Limburg zijn de volgende handboeken onmisbaar:
* P.J.H. Ubachs, ''Handboek voor de geschiedenis van Limburg'', Maaslandse Monografieën 63 (2000).
* W. Jappe Alberts, ''Geschiedenis van de beide Limburgen, deel I'', Maaslandse Monografieën 15 (1974).
* W. Jappe Alberts, ''Geschiedenis van de beide Limburgen, deel II'', Maaslandse Monografieën 17 (1983).
* W. Jappe Alberts, ''Overzicht van de geschiedenis van de Nederrijnse Territoria tussen Maas en Rijn, deel I (±800-1288)'', Maaslandse Monografieën 28 (1979).
* W. Jappe Alberts, ''Overzicht van de geschiedenis van de Nederrijnse Territoria tussen Maas en Rijn, deel II (1288-±1500)'', Maaslandse Monografieën 36 (1982).
* J.H.M. Wieland (ed.), ''Kleine atlas voor de geschiedenis van beide Limburgen'' (1989).
Er bestaan diverse tijdschriften en jaarboeken die zich specifiek richten op de geschiedenis van Limburg:
* ''De Maasgouw'' (maandblad, uitgave LGOG)
* ''Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Limbourg (PSHAL)'' (jaarboek, uitgave LGOG)
* ''Zwentibold'', Historisch Jaarboek voor het Land van Zwentibold, zie [http://www.historiesittard.nl/organisaties/sthistjaarb/sthistjaarb.html]
* ''Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal'' (jaarboek, uitgave Stichting Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal)
*''Studies over de sociaal-economische geschiedenis van Limburg'' (jaarboek van het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg)
<br/>

===Externe Links===
De website van het RHCL bevat onder andere een overzicht van de daar aanwezige verzamelingen:
*[http://www.rhcl.nl/ Regionaal Historisch Centrum Limburg (RHCL) te Maastricht]<br>
''Zie ook'' [[Leenverheffing]].<br>
Het LGOG (opgericht in 1863) is de oudste vereniging die zich bezighoudt met de geschiedenis van Limburg:
*[http://www.lgog.nl/ Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap (LGOG)]

Op de Nederlandse Wikipedia zijn vele artikelen te vinden over onderwerpen die betrekking hebben op de geschiedenis van Limburg. <br/> Hieronder een selectie:

*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Opper-Gelre Opper-Gelre (Wikipedia)]
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Gulik_%28land%29 Land van Gulik (Wikipedia)]
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Hertogdom_Kleef Hertogdom Kleef (Wikipedia)]
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Prinsbisdom_Luik Prinsbisdom Luik (Wikipedia)]
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Landen_van_Overmaas Landen van Overmaas (Wikipedia)]
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Beneden-Maas Departement van de Nedermaas (Wikipedia)]
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Roer_(departement) Departement van de Roer (Wikipedia)]
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Limburg_%28Verenigd_Koninkrijk_der_Nederlanden%29 Limburg 1815-1839 (Wikipedia)]
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Hertogdom_Limburg_%281839-1866%29 Limburg 1839-1866 (Wikipedia)]
<br/>

==Interne gebruiksaanwijzing==
===GenWiki en Wikipedia===
In een aantal gevallen is van de voormelde Wikipedia-artikelen reeds intern een equivalent te vinden op deze GenWiki, zoals blijkt uit de lijst van artikelen die is opgenomen in de '''Categorie:Geschiedenis van Limburg''' (aan te klikken op de link onderaan deze pagina). Soms is de informatie op GenWiki iets uitgebreider of verder bewerkt dan die op de Nederlandse Wikipedia. Dat is geen toeval. De specialisten voor deze regio kunnen immers bij uitstek ook hier aan bod komen. In andere gevallen is de informatie op de Wikipedia ruimer.

Hieronder althans ten dele, vooral ter vergelijking, de stand van zaken:
* Opper-Gelre: intern op deze GenWiki te vinden onder het lemma [[Overkwartier van Gelre]].
* Hertogdom Kleef: komt gedeeltelijk overeen met [[Hertogdom Kleef]] alhier (andere accenten).
* Land van Gulik: ook intern op deze GenWiki te vinden als [[Hertogdom Gulik]].
* Landen van Overmaas: ook intern op deze GenWiki te vinden als [[Landen van Overmaas]].
* Limburg 1815-1839: corresponderend artikel op deze GenWiki: [[Limburg van 1815 tot 1839]].
* Limburg 1839-1866: corresponderend artikel op deze GenWiki: [[Limburg van 1839 tot 1866]].
* Prinsbisdom Luik: corresponderend artikel [[Prinsbisdom Luik]] alhier.

In de volgende gevallen is de informatie op de Nederlandse Wikipedia op dit moment nog ruimer dan op deze GenWiki:

* Departement van de Nedermaas: vergelijk [[Departement van de Nedermaas]] alhier.
* Departement van de Roer: vergelijk [[Departement van de Roer]] alhier.

In weer andere gevallen voorziet deze GenWiki nog in het geheel niet in artikelen over deze onderwerpen.

Een meer volledig overzicht zal te vinden zijn via de categoriale link onderaan deze pagina.
Deze categorie bevat op dit moment reeds 21 bijdragen.


===Subcategorieën===
De '''categorie: Geschiedenis van Limburg''' bevat enkele artikelen die zelf weer subcategoriseren, op dit moment met name [[Hertogdom Limburg]], het [[Hertogdom Kleef]], het [[Hertogdom Gulik]], [[Overkwartier van Gelre]], [[Vrije Rijksheerlijkheden]] en het [[Prinsbisdom Luik]]. Het is dan onvermijdelijk om bijvoorbeeld bij de [[Landen van Overmaas]] nog verder te subcategoriseren, zodat daar weer aparte sub-subcategorie onder hangen:
*[[Land van Dalhem]]
*[[Land van Valkenburg]]
*[[Land van 's-Hertogenrade]].

Zulks is enerzijds van belang met het oog op archiefonderzoek en vloeit anderzijds voort uit de relatieve onbekendheid en de complexiteit van de geschiedenis van deze vorstendommen.


[[Categorie:Geschiedenis van Limburg|Geschiedenis van Limburg]]
860

bewerkingen