860
bewerkingen
Wijzigingen
Uit Genealogie Limburg Wiki
Noot
'''Limburgs (taal) / TYPOLOGIE'''
-----------
''Door dr. Ad Welschen''
''Zie ook: [[Limburgs (taal) / Algemeen]]<br>
''Zie ook: [[Limburgs (taal) / Geschiedenis]]''
Het '''Limburgs''' maakt deel uit van de volgende taal- en dialectgroepen: ''Indo-Europees > Germaans > Westgermaans > Nederduits > Nederfrankisch > Limburgs en [[hertogdom Berg|Bergisch]]''.<br>
Het kan dus tot de '''Nederfrankische''' talen / dialecten worden gerekend, evenzeer als het Nederlands, waarbij men ze beide als varianten beschouwt van de Nederfrankische, tot het Nederduits behorende tak van het Westgermaans. Ze zijn dan ook geografisch te benoemen als ''Centraal Nederfrankisch'', versus ''Zuid-Nederfrankisch''. Daarmee zou het Limburgs in principe gelijkwaardig zijn aan het Nederlands. Men kan het Limburgs echter ook beschouwen als een variant of dialect van het Nederlands, dat er immers de 'dakfunctie' als cultuurtaal voor vervult (behalve uiteraard in het aangrenzende Duitse gebied waar ook nog Limburgse en [[hertogdom Berg|Bergische]] dialecten worden gesproken, waarvoor het Duits deze functie vervult).<br>
Het meest correct is het wel, te stellen dat het Limburgs zich in een tussenpositie bevindt tussen het Nederlands en het Duits. Het is een in sommige opzichten meer Duits gekleurde variant van het Nederlands. In onderstaande tabel (die de zogeheten [[Rijnlandse waaier]] schematiseert) wordt dat symbolisch weergegeven met de graderingen 0 (voor het Nederlands) en 1 (voor het Limburgs). Vanaf graad 2 spreken we van ''Middelfrankisch / Middelduits''. Deze dialecten vertonen in hun klankkarakter een gradueel toenemende deelname aan het Hoogduits. Vanaf graad 6 wordt het ''Opperduits'', in vol contrast met ''Nederduits''.
==Hoogduitse medeklinkerverschuiving==
De Hoogduitse medeklinkerverschuiving werkte in op de oorspronkelijke stemloze plofklanken ''p'', ''t'' en ''k'', waardoor die in alle of in bepaalde posities verzacht werden tot resp. ''(p)f'', ''(t)s'' en ''ch''. Deze taalverschuiving bracht de scheiding teweeg tussen het '''Hoogduits''' en het '''Nederduits'''. De isoglossenbundel die de Hoogduitse van de Nederduitse talen scheidt, staat bekend als de [[Benrather linie]]<br>
Naargelang de mate waarin de klankverschuiving is doorgevoerd wordt het Hoogduits weer onderverdeeld in ''Opperduits'' en ''Middelduits''.
De Germaanse talen hebben allemaal in verschillende mate de Tweede Germaanse klankverschuiving doorgemaakt. Sommige klankverschuivingen gelden daarom voor bijna alle Germaanse talen <ref>Zo vinden we de verschuiving ''þ → d'' zowel in het Duits als in het Nederlands, maar niet in het Engels, vergelijk:
:Eng.: ''that, think, thirsty, brother, mouth''<br>
:Dui.: ''das, denken, durstig, Bruder, Mund ''<br>
:Ned.: ''dat, denken, dorstig, broeder, mond''<br> </ref>, en sommige voor slechts enkele. Hoe meer zuidoostwaarts de taal gesproken wordt, des te meer kenmerken van de tweede klankverschuiving er in de taal voorkomen (Opperduits), en hoe meer noordwestwaarts de taal gesproken wordt, des te minder kenmerken van de tweede klankverschuiving er in de taal voorkomen (Engels). De meeste klankverschuivingen, maar niet alle, maken deel uit van het huidige Standaardduits, terwijl in westelijke Duitse dialecten veel minder klankverschuivingen voorkomen.
De tweede Germaanse klankverschuiving is alleen volledig doorgedrongen in de meest zuidelijke Duitse dialecten: het Zuid-Beiers ofwel Tirools, en het Hoog- en Hoogstalemannisch.<ref>In de laatste twee dialecten is /kch/ aan het begin van woorden veranderd in /ch/: k → kch/ch: ''kind''→ Tirools: ''kchind'', Hoog- en Hoogstalemannisch: ''chind''.</ref><br>
In de meeste varianten van het Middelduits heeft de tweede Germaanse klankverschuiving zich slechts in een aantal gevallen gemanifesteerd, de zogeheten ''Rijnlandse waaier'', als weergegeven in onderstaande tabel <ref> Met aanvullingen bewerkt naar de bron: [http://nl.wikipedia.org/wiki/Rijnlandse_waaier]</ref>. De meeste taalvariëteiten in de Rijnlandse waaier worden gerekend tot het Middelduits. Hoe noordelijker, hoe meer de taalvariëteiten op het Nedersaksisch respectievelijk het Nederfrankisch lijken.
{| table border=1
! bgcolor=#F9FEBC | <br><br>'''ISOGLOSSEN''' binnen de [[RIJNLANDSE WAAIER]]<br>''Graduele deelname aan de Hoogduitse medeklinkerverschuiving''
<br>
! bgcolor=#F9FEBC |'''noordelijk woord'''
! bgcolor=#F9FEBC |'''zuidelijk woord'''
|-
| colspan=3 align=center | ''Graad 0 : '''Nederlands en Nederduits ''' ''<br> (Centraal-Nederfrankisch en Nedersaksisch in Nederland; Nederduits in Duitsland)''
|-
| bgcolor=#F9FEBC | [[Uerdinger linie]]
| bgcolor=#F9FEBC | ik
| bgcolor=#F9FEBC | ich
|-
| colspan=3 align=center | ''Graad 1 : '''Limburgs''' (Zuidnederfrankisch)'' <br>(ook [[Düsseldorfer Platt]] en andere varianten van het [[Hertogdom Berg|Bergisch]])''
|-
| bgcolor=#F9FEBC | [[Benrather linie]]<br />----> '''grens tussen het Neder- en Middelduits'''
| bgcolor=#F9FEBC | maken
| bgcolor=#F9FEBC | machen
|-
| colspan=3 align=center |'' Graad 2 : [[Ripuarisch]]e dialecten'' <br>(Keulen, Bonn, Aken)
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Bad Honnefer linie (ongeveer grens Noordrijn-Westfalen en Rijnland-Palts) <br />
''Eifel-Schranke''
| bgcolor=#F9FEBC | dorp
| bgcolor=#F9FEBC | dorf
|-
| colspan=3 align=center | '' Graad 3 : Luxemburgs'', ''Moezelfrankisch''
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Linzer linie
| bgcolor=#F9FEBC | tussen
| bgcolor=#F9FEBC | zwischen
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Bad Hönninger linie
| bgcolor=#F9FEBC | op
| bgcolor=#F9FEBC | auf
|-
| colspan=3 align=center | ''Graad 4 : Koblenzer Platt'', ''Moezelfrankisch''
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Bopparder linie
| bgcolor=#F9FEBC | korf
| bgcolor=#F9FEBC | korb
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Sankt-Goarse linie]<br />''Hunsrück-Schranke''
| bgcolor=#F9FEBC | dat
| bgcolor=#F9FEBC | das
|-
| colspan=3 align=center | '' Graad 5 : Rijnfrankisch'' (bijvoorbeeld Palts-dialecten)
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Spierse linie (Main-linie)<br /> ----> '''grens Middel- / Opperduits'''
| bgcolor=#F9FEBC | appel
| bgcolor=#F9FEBC | apfel
|-
| colspan=3 align=center | <br>'' Graad 6 : '''Opperduits''' ''
<br>
|}
*De isoglossenbundel die de Hoogduitse van de Nederduitse talen scheidt, is de [[Benrather linie]]. Op het uiterste zuidoosten van Nederlands Limburg na valt al het Limburgs gebied daarbuiten ('erboven'). Daarom behoort het Limburgs principieel tot (de Nederfrankische varianten van) het Nederduits. Het Limburgs vormt de overgang tussen de Nederfrankische dialecten in het westen (Nederlands) en de ''Middelfrankische'' (Duitse) dialecten in het aangrenzende zuidoosten. <br>
*Het Limburgs maakt deel uit van een dialectgroep die gekenmerkt is door duidelijke overeenstemmingen met Ripuarische, d.w.z. Rijnlandse of Middelfrankische dialecten met Keulen als centrum. Die overeenstemmingen betreffen vooral het vokaalsysteem en de intonatie; hier zou men van een Hoogduits of Rijnlands karakter kunnen spreken.<ref>Bron: [http://taal.phileon.nl/lim_advies.php Streektaal.net: Limburg]</ref><br>
*Deze ook wel ''Zuid-Nederfrankisch'' genoemde dialectgroep wijkt structureel gezien niet minder sterk af van het Algemeen Nederlands (AN) of van de Hollandse dialecten dan het Nedersaksisch in Groningen, Drenthe, Overijssel en de Gelderse Achterhoek. Bovendien heeft het, taalhistorisch gezien, een even geringe bijdrage geleverd aan de evolutie van het AN als de Nedersaksische dialecten.<ref> Vergelijk [http://taal.phileon.nl/lim_advies.php Streektaal.net: Limburg]</ref> Ook in dit opzicht is de afstand van het Limburgs tot het AN te vergelijken met die van het Nedersaksisch.
==Externe links==
*[http://www.limburgsedialecten.nl/sjablonen/dialecten/pagina.asp?subsite=176&onderwerp=900#10 Grenzen, geschiedenis en kenmerken van de Limburgse taal]]
==Noten==
<references/>
[[Categorie: Genealogisch woordenboek]]
[[Categorie: Geschiedenis van Limburg]]
-----------
''Door dr. Ad Welschen''
''Zie ook: [[Limburgs (taal) / Algemeen]]<br>
''Zie ook: [[Limburgs (taal) / Geschiedenis]]''
Het '''Limburgs''' maakt deel uit van de volgende taal- en dialectgroepen: ''Indo-Europees > Germaans > Westgermaans > Nederduits > Nederfrankisch > Limburgs en [[hertogdom Berg|Bergisch]]''.<br>
Het kan dus tot de '''Nederfrankische''' talen / dialecten worden gerekend, evenzeer als het Nederlands, waarbij men ze beide als varianten beschouwt van de Nederfrankische, tot het Nederduits behorende tak van het Westgermaans. Ze zijn dan ook geografisch te benoemen als ''Centraal Nederfrankisch'', versus ''Zuid-Nederfrankisch''. Daarmee zou het Limburgs in principe gelijkwaardig zijn aan het Nederlands. Men kan het Limburgs echter ook beschouwen als een variant of dialect van het Nederlands, dat er immers de 'dakfunctie' als cultuurtaal voor vervult (behalve uiteraard in het aangrenzende Duitse gebied waar ook nog Limburgse en [[hertogdom Berg|Bergische]] dialecten worden gesproken, waarvoor het Duits deze functie vervult).<br>
Het meest correct is het wel, te stellen dat het Limburgs zich in een tussenpositie bevindt tussen het Nederlands en het Duits. Het is een in sommige opzichten meer Duits gekleurde variant van het Nederlands. In onderstaande tabel (die de zogeheten [[Rijnlandse waaier]] schematiseert) wordt dat symbolisch weergegeven met de graderingen 0 (voor het Nederlands) en 1 (voor het Limburgs). Vanaf graad 2 spreken we van ''Middelfrankisch / Middelduits''. Deze dialecten vertonen in hun klankkarakter een gradueel toenemende deelname aan het Hoogduits. Vanaf graad 6 wordt het ''Opperduits'', in vol contrast met ''Nederduits''.
==Hoogduitse medeklinkerverschuiving==
De Hoogduitse medeklinkerverschuiving werkte in op de oorspronkelijke stemloze plofklanken ''p'', ''t'' en ''k'', waardoor die in alle of in bepaalde posities verzacht werden tot resp. ''(p)f'', ''(t)s'' en ''ch''. Deze taalverschuiving bracht de scheiding teweeg tussen het '''Hoogduits''' en het '''Nederduits'''. De isoglossenbundel die de Hoogduitse van de Nederduitse talen scheidt, staat bekend als de [[Benrather linie]]<br>
Naargelang de mate waarin de klankverschuiving is doorgevoerd wordt het Hoogduits weer onderverdeeld in ''Opperduits'' en ''Middelduits''.
De Germaanse talen hebben allemaal in verschillende mate de Tweede Germaanse klankverschuiving doorgemaakt. Sommige klankverschuivingen gelden daarom voor bijna alle Germaanse talen <ref>Zo vinden we de verschuiving ''þ → d'' zowel in het Duits als in het Nederlands, maar niet in het Engels, vergelijk:
:Eng.: ''that, think, thirsty, brother, mouth''<br>
:Dui.: ''das, denken, durstig, Bruder, Mund ''<br>
:Ned.: ''dat, denken, dorstig, broeder, mond''<br> </ref>, en sommige voor slechts enkele. Hoe meer zuidoostwaarts de taal gesproken wordt, des te meer kenmerken van de tweede klankverschuiving er in de taal voorkomen (Opperduits), en hoe meer noordwestwaarts de taal gesproken wordt, des te minder kenmerken van de tweede klankverschuiving er in de taal voorkomen (Engels). De meeste klankverschuivingen, maar niet alle, maken deel uit van het huidige Standaardduits, terwijl in westelijke Duitse dialecten veel minder klankverschuivingen voorkomen.
De tweede Germaanse klankverschuiving is alleen volledig doorgedrongen in de meest zuidelijke Duitse dialecten: het Zuid-Beiers ofwel Tirools, en het Hoog- en Hoogstalemannisch.<ref>In de laatste twee dialecten is /kch/ aan het begin van woorden veranderd in /ch/: k → kch/ch: ''kind''→ Tirools: ''kchind'', Hoog- en Hoogstalemannisch: ''chind''.</ref><br>
In de meeste varianten van het Middelduits heeft de tweede Germaanse klankverschuiving zich slechts in een aantal gevallen gemanifesteerd, de zogeheten ''Rijnlandse waaier'', als weergegeven in onderstaande tabel <ref> Met aanvullingen bewerkt naar de bron: [http://nl.wikipedia.org/wiki/Rijnlandse_waaier]</ref>. De meeste taalvariëteiten in de Rijnlandse waaier worden gerekend tot het Middelduits. Hoe noordelijker, hoe meer de taalvariëteiten op het Nedersaksisch respectievelijk het Nederfrankisch lijken.
{| table border=1
! bgcolor=#F9FEBC | <br><br>'''ISOGLOSSEN''' binnen de [[RIJNLANDSE WAAIER]]<br>''Graduele deelname aan de Hoogduitse medeklinkerverschuiving''
<br>
! bgcolor=#F9FEBC |'''noordelijk woord'''
! bgcolor=#F9FEBC |'''zuidelijk woord'''
|-
| colspan=3 align=center | ''Graad 0 : '''Nederlands en Nederduits ''' ''<br> (Centraal-Nederfrankisch en Nedersaksisch in Nederland; Nederduits in Duitsland)''
|-
| bgcolor=#F9FEBC | [[Uerdinger linie]]
| bgcolor=#F9FEBC | ik
| bgcolor=#F9FEBC | ich
|-
| colspan=3 align=center | ''Graad 1 : '''Limburgs''' (Zuidnederfrankisch)'' <br>(ook [[Düsseldorfer Platt]] en andere varianten van het [[Hertogdom Berg|Bergisch]])''
|-
| bgcolor=#F9FEBC | [[Benrather linie]]<br />----> '''grens tussen het Neder- en Middelduits'''
| bgcolor=#F9FEBC | maken
| bgcolor=#F9FEBC | machen
|-
| colspan=3 align=center |'' Graad 2 : [[Ripuarisch]]e dialecten'' <br>(Keulen, Bonn, Aken)
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Bad Honnefer linie (ongeveer grens Noordrijn-Westfalen en Rijnland-Palts) <br />
''Eifel-Schranke''
| bgcolor=#F9FEBC | dorp
| bgcolor=#F9FEBC | dorf
|-
| colspan=3 align=center | '' Graad 3 : Luxemburgs'', ''Moezelfrankisch''
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Linzer linie
| bgcolor=#F9FEBC | tussen
| bgcolor=#F9FEBC | zwischen
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Bad Hönninger linie
| bgcolor=#F9FEBC | op
| bgcolor=#F9FEBC | auf
|-
| colspan=3 align=center | ''Graad 4 : Koblenzer Platt'', ''Moezelfrankisch''
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Bopparder linie
| bgcolor=#F9FEBC | korf
| bgcolor=#F9FEBC | korb
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Sankt-Goarse linie]<br />''Hunsrück-Schranke''
| bgcolor=#F9FEBC | dat
| bgcolor=#F9FEBC | das
|-
| colspan=3 align=center | '' Graad 5 : Rijnfrankisch'' (bijvoorbeeld Palts-dialecten)
|-
| bgcolor=#F9FEBC | Spierse linie (Main-linie)<br /> ----> '''grens Middel- / Opperduits'''
| bgcolor=#F9FEBC | appel
| bgcolor=#F9FEBC | apfel
|-
| colspan=3 align=center | <br>'' Graad 6 : '''Opperduits''' ''
<br>
|}
*De isoglossenbundel die de Hoogduitse van de Nederduitse talen scheidt, is de [[Benrather linie]]. Op het uiterste zuidoosten van Nederlands Limburg na valt al het Limburgs gebied daarbuiten ('erboven'). Daarom behoort het Limburgs principieel tot (de Nederfrankische varianten van) het Nederduits. Het Limburgs vormt de overgang tussen de Nederfrankische dialecten in het westen (Nederlands) en de ''Middelfrankische'' (Duitse) dialecten in het aangrenzende zuidoosten. <br>
*Het Limburgs maakt deel uit van een dialectgroep die gekenmerkt is door duidelijke overeenstemmingen met Ripuarische, d.w.z. Rijnlandse of Middelfrankische dialecten met Keulen als centrum. Die overeenstemmingen betreffen vooral het vokaalsysteem en de intonatie; hier zou men van een Hoogduits of Rijnlands karakter kunnen spreken.<ref>Bron: [http://taal.phileon.nl/lim_advies.php Streektaal.net: Limburg]</ref><br>
*Deze ook wel ''Zuid-Nederfrankisch'' genoemde dialectgroep wijkt structureel gezien niet minder sterk af van het Algemeen Nederlands (AN) of van de Hollandse dialecten dan het Nedersaksisch in Groningen, Drenthe, Overijssel en de Gelderse Achterhoek. Bovendien heeft het, taalhistorisch gezien, een even geringe bijdrage geleverd aan de evolutie van het AN als de Nedersaksische dialecten.<ref> Vergelijk [http://taal.phileon.nl/lim_advies.php Streektaal.net: Limburg]</ref> Ook in dit opzicht is de afstand van het Limburgs tot het AN te vergelijken met die van het Nedersaksisch.
==Externe links==
*[http://www.limburgsedialecten.nl/sjablonen/dialecten/pagina.asp?subsite=176&onderwerp=900#10 Grenzen, geschiedenis en kenmerken van de Limburgse taal]]
==Noten==
<references/>
[[Categorie: Genealogisch woordenboek]]
[[Categorie: Geschiedenis van Limburg]]
