Platdietse streek

Uit Genealogie Limburg Wiki
Versie door Ad Welschen (aka AJW) (overleg | bijdragen) op 20 sep 2012 om 21:49
(wijz) ← Oudere versie | Huidige versie (wijz) | Nieuwere versie → (wijz)

De Platdietse streek in de provincie Luik.

De Platdietse streek ligt in het noordoosten van de Belgische provincie Luik. Zij grenst in het westen aan de van oudsher Limburgs-sprekende, thans officieel Nederlandstalige taalgrensgemeente Voeren, waar een groot deel van de autochtone bewoners echter verfranst of Franstalig is. In het noorden grenst zij aan Nederlands Limburg en in het oosten aan het Duitstalige kanton Eupen. Deze nu officieel Franstalige, maar van oudsher Limburgs-sprekende streek bestaat uit tenminste negen plaatsen. We geven hier gemakshalve de Nederlandse spelling, tussen haakjes gevolgd door de thans officiële Franse en/of Duitse:

  1. Balen (Baelen)
  2. Membach
  3. Gemmenich
  4. Homburg (Hombourg)
  5. Montzen
  6. Moresnet
  7. Sippenaken (Sippenaeken)
  8. Welkenraat (Welkenraedt)
  9. Hendrik-Kapelle (oorspronkelijk: Hendrikskapelle) (Henri-Chapelle).

Zij zijn thans heringedeeld tot drie gemeenten, respectievelijk :

  • Baelen (uit 1 en 2),
  • Blieberg (Bleiberg/Plombières) (uit 3 t/m 7) en
  • Welkenraedt (uit 8 en 9).

Soms wordt ook Aubel en het oosten van Voeren daarbij gerekend. Het stadje Limburg, hoofdstad van het oude hertogdom Limburg, heeft er vroeger ook bij gehoord. Deze plaatsen zijn echter al langer verfranst.

Platdiets

Taalkundig bezien is er thans meer reden om het Platdiets te relateren aan het nu officieel Duitstalige kanton Eupen, dat nog dezelfde spreektaal bezit. Dit kanton aan de oostkant omvat de gemeenten Eupen, Kelmis, Lontzen en Raeren. Twee aangrenzende plaatsen in de Voerstreek, te weten Teuven en Remersdaal, samen het meest oostelijke deel van de gemeente Voeren vormend, horen er zuiver taalkundig gezien evenzeer bij. Zij vallen sinds 1962 onder Nederlandstalig en Duitstalig bestuur. Het Platdietse taalgebied is dus verdeeld over drie verschillende taalgemeenschappen. Maar de taalkundige eenheid van het gebied is nog op een andere wijze doorbroken. Een groot centraal gelegen gedeelte maakt nu deel uit van de Franstalige gemeenschap. Het gaat in totaal dus om zo'n 15 tot 16 kleine plaatsen, vrijwel het gehele aaneengesloten noordoostelijke deel van het oude Limburgse kerngebied.

Limburgs-Ripuarisch

Men noemt deze streek Platdiets, Platduutsj of plattutsch, omdat het lokale dialect er een vorm van het Limburgs is die naar het Duits neigt. Het is een overgangsdialect dat niet zo eenduidig bij het Nederlands of het Duits kan worden ingedeeld. De bevolking kan noch wil zich identificeren met Duitsers (den Pruis), Vlamingen (der Flamender), of Walen (Welsjen).

De naam Platdiets is als taalkundige aanduiding provisorisch. In feite gaat het hier om een overgangsvorm naar het Ripuarisch, een Middelfrankisch en dus Middelduits dialect, die inderdaad min of meer als een eigen taal mag worden gezien. Het betreft hier echter geen louter lokale, en ook geen strikt interne Belgische taalvariëteit. We treffen nauwverwante vormen van dit Limburgse dialect ook aan in het aangrenzende deel van Nederlands Limburg tussen Eijsden, Valkenburg, Heerlen en Vaals, en ook het Akens dialect sluit erop aan. Dit Platdiets maakt dus deel uit van een grensoverschrijdende regionale taal. De term Platdiets heeft nu alleen nog een lokale, historische en topografische waarde.

Geschiedenis

Historisch behoorde deze hele streek tot het oude hertogdom Limburg, waar de spreektaal in drie van de vijf bestuurlijke kerngebieden (schepenbanken), de „duytschen Banken“ Walhorn, Baelen en Montzen, Limburgs was. Daarnaast omvatte het hertogdom twee Frans-/Waalstalige Banken (Bans), te weten het westelijke kwartier Herve en de zuidwestelijk gelegen exclave Sprimont. De cultuurtaal was er vanaf de dertiende eeuw het toenmalige Limburgs of Brabants gekleurde Nederlands.

In de Franse tijd werd het hertogdom opgeheven en opgenomen in de departementen van de Ourthe en de Neder-Maas. In deze periode werd de Nederlandse cultuurtaal vervangen door het Frans als overheidstaal, en door het Duits als kerktaal.

In 1815 nam koning Willem I de departementen over als provincies van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Het oorspronkelijke stadje Limburg en het grootste deel van het oude hertogdom kwamen toen te liggen in het departement van de Ourthe, dat de nieuwe provincie Luik wordt. Binnen dit staatsverband was er wel een territoriale verbinding met de aangrenzende nieuwe provincie Limburg. In 1839 werd dit gebied door de Belgisch-Nederlandse staatsgrens van Nederlands-Limburg gescheiden, wat een cultureel isolement en een verdere achteruitgang van het Nederlands als cultuurtaal tot gevolg had. Van de oorspronkelijk Limburgstalige banken of kwartieren is Walhorn (nu bij het kanton Eupen) intussen het meest verduitst, terwijl Baelen (nu zonder Eupen) in meerdere, en Montzen (nu zonder Teuven en Remersdaal) in mindere mate verfranst zijn.

Na de Eerste Wereldoorlog en opnieuw na de Tweede won het Frans terrein, mede gevoed door sterke anti-Duitse ressentimenten. Toch verloor de volkstaal haar positie maar gedeeltelijk. Vervolgens pleegde de landelijke politiek hier een sterk fragmenterende ingreep. Bij het vastleggen van de taalgrens en de taalgebieden in 1962 is de Platdietse streek ingedeeld bij het Franse, de Voerstreek bij het Nederlandse en Eupen bij het Duitse taalgebied. Het gevolg hiervan is dat de lokale spreektaal verder is gemarginaliseerd. Niettemin spraken volgens een onderzoek van de EG-Commissie in 1987 nog 16 000 van de 19 000 inwoners van het gebied het Platdiets.

Perspectief

De volkstaal van deze streek laat zich niet gemakkeliik verdringen. Meer dan twee eeuwen Franstalige invloed en verfransing hadden hier anno 1962 slechts tot tweetaligheid geleid. Dat komt ook door het feit dat het Frans hier niet de natuurlijke cultuurtaal is, anders dan het officiële Nederlands of het Duits. Het is niet simpelweg een kwestie van tijd gebleken om de verfransing te voltooien. Het aantal gebruikers van het Platdiets neemt sinds de nieuwe wetten van 1962 echter gestaag af. Onder inwoners jonger dan 35 jaar wordt deze taal thans haast niet meer gesproken, wel vaak nog verstaan en de bewoners van dit gebied beschouwen zichzelf hoe langer hoe meer als Franstalig, Duitstalig of beide.

Wallonië erkende al in 1992 haar dialecten als binnenlandse regionale talen en ondersteunt en subsidieert culturele activiteiten in 't Platduutsj, zoals de bewoners de taal zelf noemen. Er wordt geen aanspraak gemaakt op een Europees statuut voor deze taal. omdat zij door Wallonië als binnenlandse regionale taal erkend is. Maar het Platdiets is geen Waals dialect. Het is dus de vraag of deze vorm van erkenning genoeg is. Voor het behoud van de oorspronkelijke volkstaal zal in toenemende mate ook externe ondersteuning nodig zijn. Culturele contacten en samenwerking met andere Limburgstaligen uit de aangrenzende omgeving en uit alle drie de betrokken landen lijken daarbij een aangewezen weg.


BIJLAGE: Talentellingen

Hieronder zijn in tabelvorm de resultaten weergegeven van de talentellingen van 1846 tot 1947 voor de gemeenten die deel uitmaken van deze streek.

Aubel

Jaar enkel NL

Aantal

NL & FR

Aantal

enkel FR

Aantal

FR & D

Aantal

enkel D

Aantal

D & NL

Aantal

NL & F & D

Aantal

Geen

Aantal

enkel NL

Aandeel

NL & FR

Aandeel

enkel FR

Aandeel

FR & D

Aandeel

enkel D

Aandeel

D & NL

Aandeel

NL& FR & D

Aandeel

1846 1.811 1.376 15 56,6% 43,0% 0,5%
1866 1.449 508 1.043 14 17 3 12 0 47,6% 16,7% 34,2% 0,5% 0,6% 0,1% 0,4%
1880 593 1.647 614 7 7 18 16 0 20,4% 56,8% 21,2% 0,2% 0,2% 0,6% 0,6%
1890 640 1.465 707 108 64 14 73 0 20,8% 47,7% 23,0% 3,5% 2,1% 0,5% 2,4%
1900 380 780 1.230 104 147 70 72 138 13,7% 28,0% 44,2% 3,7% 5,3% 2,5% 2,6%
1910 578 1.277 823 32 30 48 106 145 20,0% 44,1% 28,4% 1,1% 1,0% 1,7% 3,7%
1920
1930
1947

Taal die meestal of uitsluitend gesproken wordt.

Jaar NL

Aantal

FR

Aantal

D

Aantal

NL

Aandeel

FR

Aandeel

D

Aandeel

1910 1.649 1.188 59 56,9% 41,0% 2,0%
1920
1930
1947

Baelen

Jaar enkel NL

Aantal

NL & FR

Aantal

enkel FR

Aantal

FR & D

Aantal

enkel D

Aantal

D & NL

Aantal

NL & F & D

Aantal

Geen

Aantal

enkel NL

Aandeel

NL & FR

Aandeel

enkel FR

Aandeel

FR & D

Aandeel

enkel D

Aandeel

D & NL

Aandeel

NL& FR & D

Aandeel

1846 1.154 1.018 48 52,0% 45,9% 2,2%
1866 0 2 977 640 1.067 0 2 2 0,0% 0,1% 36,3% 23,8% 39,7% 0,0% 0,1%
1880 45 0 297 204 1.415 0 1 0 2,3% 0,0% 15,1% 10,4% 72,1% 0,0% 0,1%
1890 8 5 218 1.051 889 8 6 0 0,4% 0,2% 10,0% 48,1% 40,7% 0,4% 0,3%
1900 21 1 128 685 1.060 7 12 98 1,1% 0,1% 6,7% 35,8% 55,4% 0,4% 0,6%
1910 5 12 350 1.081 407 7 13 77 0,3% 0,6% 18,7% 57,7% 21,7% 0,4% 0,7%
1920
1930
1947

Taal die meestal of uitsluitend gesproken wordt.

Jaar NL

Aantal

FR

Aantal

D

Aantal

NL

Aandeel

FR

Aandeel

D

Aandeel

1910 16 621 1.238 0,9% 33,1% 66,0%
1920
1930
1947

Gemmenich

Jaar enkel NL

Aantal

NL & FR

Aantal

enkel FR

Aantal

FR & D

Aantal

enkel D

Aantal

D & NL

Aantal

NL & F & D

Aantal

Geen

Aantal

enkel NL

Aandeel

NL & FR

Aandeel

enkel FR

Aandeel

FR & D

Aandeel

enkel D

Aandeel

D & NL

Aandeel

NL& FR & D

Aandeel

1846 1.138 17 34 95,7% 1,4% 2,9%
1866 93 8 19 66 1.233 0 1 0 6,5% 0,6% 1,3% 4,6% 86,8% 0,0% 0,1%
1880 99 11 16 199 1.432 3 10 0 5,6% 0,6% 0,9% 11,2% 80,9% 0,2% 0,6%
1890 55 5 31 234 1.564 27 8 0 2,9% 0,3% 1,6% 12,2% 81,3% 1,4% 0,4%
1900 16 19 36 214 1.804 25 12 118 0,8% 0,9% 1,7% 10,1% 84,9% 1,2% 0,6%
1910 39 23 46 528 1.931 83 39 188 1,5% 0,9% 1,7% 19,6% 71,8% 3,1% 1,5%
1920
1930
1947

Taal die meestal of uitsluitend gesproken wordt.

Jaar NL

Aantal

FR

Aantal

D

Aantal

NL

Aandeel

FR

Aandeel

D

Aandeel

1910 69 156 2.464 2,6% 5,8% 91,6%
1920
1930
1947

Hendrikkapelle

Jaar enkel NL

Aantal

NL & FR

Aantal

enkel FR

Aantal

FR & D

Aantal

enkel D

Aantal

D & NL

Aantal

NL & F & D

Aantal

Geen

Aantal

enkel NL

Aandeel

NL & FR

Aandeel

enkel FR

Aandeel

FR & D

Aandeel

enkel D

Aandeel

D & NL

Aandeel

NL& FR & D

Aandeel

1846 198 1.161 6 14,5% 85,1% 0,4%
1866 38 44 310 333 648 1 8 0 2,7% 3,2% 22,4% 24,1% 46,9% 0,1% 0,6%
1880 76 6 266 480 620 7 2 0 5,2% 0,4% 18,3% 32,9% 42,6% 0,5% 0,1%
1890 45 17 161 581 530 25 10 0 3,3% 1,2% 11,8% 42,4% 38,7% 1,8% 0,7%
1900 12 6 289 759 303 2 9 57 0,9% 0,4% 20,9% 55,0% 22,0% 0,1% 0,7%
1910 9 8 203 765 360 9 17 43 0,7% 0,6% 14,8% 55,8% 26,3% 0,7% 1,2%
1920
1930
1947

Taal die meestal of uitsluitend gesproken wordt.

Jaar NL

Aantal

FR

Aantal

D

Aantal

NL

Aandeel

FR

Aandeel

D

Aandeel

1910 16 342 1.013 1,2% 24,9% 73,9%
1920
1930
1947

Homburg

Jaar enkel NL

Aantal

NL & FR

Aantal

enkel FR

Aantal

FR & D

Aantal

enkel D

Aantal

D & NL

Aantal

NL & F & D

Aantal

Geen

Aantal

enkel NL

Aandeel

NL & FR

Aandeel

enkel FR

Aandeel

FR & D

Aandeel

enkel D

Aandeel

D & NL

Aandeel

NL& FR & D

Aandeel

1846 1.499 139 35 89,6% 8,3% 2,1%
1866 534 164 33 8 11 324 183 0 42,5% 13,0% 2,6% 0,6% 0,9% 25,8% 14,6%
1880 1.145 112 5 13 19 0 0 0 88,5% 8,7% 0,4% 1,0% 1,5% 0,0% 0,0%
1890 2 2 30 411 724 103 83 0 0,1% 0,1% 2,2% 30,3% 53,4% 7,6% 6,1%
1900 6 13 28 533 693 41 53 69 0,4% 1,0% 2,0% 39,0% 50,7% 3,0% 3,9%
1910 38 14 52 597 670 14 33 58 2,7% 1,0% 3,7% 42,1% 47,2% 1,0% 2,3%
1920
1930
1947

Taal die meestal of uitsluitend gesproken wordt.

Jaar NL

Aantal

FR

Aantal

D

Aantal

NL

Aandeel

FR

Aandeel

D

Aandeel

1910 64 93 1.261 4,5% 6,6% 88,9%
1920
1930
1947

Membach

Jaar enkel NL

Aantal

NL & FR

Aantal

enkel FR

Aantal

FR & D

Aantal

enkel D

Aantal

D & NL

Aantal

NL & F & D

Aantal

Geen

Aantal

enkel NL

Aandeel

NL & FR

Aandeel

enkel FR

Aandeel

FR & D

Aandeel

enkel D

Aandeel

D & NL

Aandeel

NL& FR & D

Aandeel

1846 0 84 667 0,0% 11,2% 88,8%
1866 0 0 90 33 723 0 0 0 0,0% 0,0% 10,6% 3,9% 85,5% 0,0% 0,0%
1880 0 5 80 228 472 0 0 0 0,0% 0,6% 10,2% 29,0% 60,1% 0,0% 0,0%
1890 0 4 84 306 411 1 3 0 0,0% 0,5% 10,4% 37,8% 50,8% 0,1% 0,4%
1900 3 3 109 357 405 2 6 45 0,3% 0,3% 12,3% 40,4% 45,6% 0,2% 0,7%
1910 1 4 92 513 266 1 19 35 0,1% 0,4% 10,3% 57,3% 29,7% 0,1% 2,1%
1920
1930
1947

Taal die meestal of uitsluitend gesproken wordt.

Jaar NL

Aantal

FR

Aantal

D

Aantal

NL

Aandeel

FR

Aandeel

D

Aandeel

1910 10 195 691 1,1% 21,8% 77,1%
1920
1930
1947

Montzen

Jaar enkel NL

Aantal

NL & FR

Aantal

enkel FR

Aantal

FR & D

Aantal

enkel D

Aantal

D & NL

Aantal

NL & F & D

Aantal

Geen

Aantal

enkel NL

Aandeel

NL & FR

Aandeel

enkel FR

Aandeel

FR & D

Aandeel

enkel D

Aandeel

D & NL

Aandeel

NL& FR & D

Aandeel

1846 4 24 933 0,4% 2,5% 97,1%
1866 94 20 85 423 1.078 20 4 0 5,5% 1,2% 4,9% 24,5% 62,5% 1,2% 0,2%
1880 229 0 136 98 1.148 32 0 0 13,9% 0,0% 8,3% 6,0% 69,9% 1,9% 0,0%
1890 8 17 87 586 1.076 24 29 0 0,4% 0,9% 4,8% 32,1% 58,9% 1,3% 1,6%
1900 11 14 119 669 957 73 86 110 0,6% 0,7% 6,2% 34,7% 49,6% 3,8% 4,5%
1910 3 4 145 1.112 1.004 13 6 139 0,1% 0,2% 6,3% 48,6% 43,9% 0,6% 0,3%
1920
1930
1947

Taal die meestal of uitsluitend gesproken wordt.

Jaar NL

Aantal

FR

Aantal

D

Aantal

NL

Aandeel

FR

Aandeel

D

Aandeel

1910 5 267 2.015 0,2% 11,7% 88,1%
1920
1930
1947

Moresnet

Jaar enkel NL

Aantal

NL & FR

Aantal

enkel FR

Aantal

FR & D

Aantal

enkel D

Aantal

D & NL

Aantal

NL & F & D

Aantal

Geen

Aantal

enkel NL

Aandeel

NL & FR

Aandeel

enkel FR

Aandeel

FR & D

Aandeel

enkel D

Aandeel

D & NL

Aandeel

NL& FR & D

Aandeel

1846 409 70 48 77,6% 13,3% 9,1%
1866 21 16 17 116 484 9 20 0 3,1% 2,3% 2,5% 17,0% 70,9% 1,3% 2,9%
1880 13 10 47 239 589 11 5 6 1,4% 1,1% 5,1% 26,1% 64,4% 1,2% 0,5%
1890 24 8 28 260 692 5 10 0 2,3% 0,8% 2,7% 25,3% 67,4% 0,5% 1,0%
1900 19 2 24 281 670 17 15 51 1,8% 0,2% 2,3% 27,3% 65,2% 1,7% 1,5%
1910 14 7 31 471 572 23 40 52 1,2% 0,6% 2,7% 40,7% 49,4% 2,0% 3,5%
1920
1930
1947

Taal die meestal of uitsluitend gesproken wordt.

Jaar NL

Aantal

FR

Aantal

D

Aantal

NL

Aandeel

FR

Aandeel

D

Aandeel

1910 17 82 1.056 1,5% 7,1% 91,4%
1920
1930
1947

Sippenaeken

Jaar enkel NL

Aantal

NL & FR

Aantal

enkel FR

Aantal

FR & D

Aantal

enkel D

Aantal

D & NL

Aantal

NL & F & D

Aantal

Geen

Aantal

enkel NL

Aandeel

NL & FR

Aandeel

enkel FR

Aandeel

FR & D

Aandeel

enkel D

Aandeel

D & NL

Aandeel

NL& FR & D

Aandeel

1846 194 54 152 48,5% 13,5% 38,0%
1866 46 1 18 27 238 0 2 0 13,9% 0,3% 5,4% 8,1% 71,7% 0,0% 0,6%
1880 45 9 14 55 180 0 5 0 14,6% 2,9% 4,5% 17,9% 58,4% 0,0% 1,6%
1890 10 3 17 99 192 6 5 0 3,0% 0,9% 5,1% 29,8% 57,8% 1,8% 1,5%
1900 54 16 27 61 126 1 6 11 18,4% 5,5% 9,2% 20,8% 43,7% 0,3% 2,0%
1910 47 19 35 59 129 5 13 25 15,3% 6,2% 11,4% 19,2% 42,0% 1,6% 4,2%
1920
1930
1947

Taal die meestal of uitsluitend gesproken wordt.

Jaar NL

Aantal

FR

Aantal

D

Aantal

NL

Aandeel

FR

Aandeel

D

Aandeel

1910 52 65 190 16,9% 21,2% 61,9%
1920
1930
1947

Welkenraedt

Jaar enkel NL

Aantal

NL & FR

Aantal

enkel FR

Aantal

FR & D

Aantal

enkel D

Aantal

D & NL

Aantal

NL & F & D

Aantal

Geen

Aantal

enkel NL

Aandeel

NL & FR

Aandeel

enkel FR

Aandeel

FR & D

Aandeel

enkel D

Aandeel

D & NL

Aandeel

NL& FR & D

Aandeel

1846 7 140 328 1,5% 29,5% 69,1%
1866 8 2 84 51 739 0 0 0 0,9% 0,2% 9,5% 5,8% 83,6% 0,0% 0,0%
1880 22 33 160 810 675 47 17 10 1,2% 1,9% 9,1% 45,9% 38,3% 2,7% 1,0%
1890 2 20 299 964 1.145 8 64 0 0,1% 0,8% 12,0% 38,5% 45,8% 0,3% 2,6%
1900 8 25 384 1.641 1.084 15 86 166 0,2% 0,8% 11,8% 50,6% 33,4% 0,5% 2,7%
1910 26 34 648 2.244 1.567 24 85 266 0,6% 0,7% 14,0% 48,5% 33,9% 0,5% 1,8%
1920
1930
1947

Taal die meestal of uitsluitend gesproken wordt.

Jaar NL

Aantal

FR

Aantal

D

Aantal

NL

Aandeel

FR

Aandeel

D

Aandeel

1910 52 1.327 3.249 1,1% 28,7% 70,2%
1920
1930
1947