Overkwartier van Gelre

Uit Genealogie Limburg Wiki
Versie door Ad Welschen (aka AJW) (overleg | bijdragen) op 24 jan 2013 om 14:02 (aut)
(wijz) ← Oudere versie | Huidige versie (wijz) | Nieuwere versie → (wijz)

Opper-Gelre was een van de vier kwartieren en tevens het stamgebied van het hertogdom Gelre. Het gebied wordt vaak ook het Overkwartier van Gelre (of: van Gelder) genoemd, naar het Duitse Oberquartier.
Het Overkwartier besloeg een groot deel van het huidige Noord-Limburg, met onder meer Venray en Venlo, alsmede een ongeveer even groot aangrenzend stuk in het huidige Duitsland, met als stamstad Gelder (het tegenwoordige Geldern). Voor 1713 hoorde er tevens een kleiner gebied in Midden-Limburg rond Roermond bij. Thans is de streek verdeeld over de provincie Limburg (voor iets meer dan de helft) en de Duitse regio Nederrijn (Niederrhein), met name in de huidige Kreis Kleef.

Naam

De huidige Nederlandse provincie Gelderland verwijst in haar naam naar de stad en het vroegere Land van Gelre. Deze provincie is de opvolger van het historische hertogdom Gelre(ook: Gelder), dat rond de stad Gelder is ontstaan. Ter onderscheiding van dit noordelijke (dus eigenlijk Neder-)Gelre, dat wel tot de bezittingen van hertogdom behoorde, maar er geografisch niet mee verbonden was, werd het zuidelijke stamgebied van het hertogdom aangeduid als Opper-Gelre, Overkwartier, (Over)kwartier van Roermond en later Spaans Gelre [1].
De naam Overkwartier komt van het Duitse Oberquartier, d.w.z. het hoger gelegen gedeelte. Het lag opwaarts aan de rivier de Maas, zodat dat het ten opzichte van de andere, noordelijke gebieden van het Hertogdom Gelre (in de huidige provincie Gelderland) hoger (Opper-) gelegen was.

Indeling

Tot het Hertogdom Gelre behoorden naast het stamgebied van Opper-Gelre de drie kwartieren van 'Neder-Gelre':

  1. (1) het Graafschap Zutphen,
  2. (2) het Kwartier van Veluwe,
  3. (3) het Kwartier van Nijmegen, met het Land van Maas en Waal en de Betuwe,

uit welke drie noordelijke kwartieren de latere Nederlandse provincie Gelderland is ontstaan.

Ambten

Het Overkwartier was ingedeeld in verschillende ambten. De stad Roermond was hoofdstad van het kwartier sinds 1547, in welk jaar de indeling er als volgt uitzag[2]:

  • Ambt Kessel: Baarlo, Blerick, Broekhuizenvorst, Helden, Kessel, Maasbree, Sevenum, Swolgen, Venray en Wanssum.
  • Ambt Geldern: Aldekerk, Geldern, Kapellen, Kevelaer, Nieukerk, Pont, Rheurdt, Schaephuysen, Stenden, Tönisberg, Veert, Vernum en Wetten.
  • Ambt Middelaar: Middelaar.
  • Ambt Straelen: Straelen.
  • Ambt Wachtendonk: Wachtendonk.
  • Ambt Krickenbeck: Grefrath, Herongen, Hinsbeck, Leuth, Lobberich, Viersen en Wankum.
  • Ambt Montfort: Asselt, Beesel, Belfeld, Echt en Ohé en Laak, Elmpt, Linne, Maasbracht, Montfort, Nieuwstadt, Posterholt, Roosteren, Sint Odiliënberg, Swalmen en Vlodrop.
  • Ambt Erkelenz: Erkelenz, Kückhoven, Niederkrüchten, Oberkrüchten en Wegberg.

Geschiedenis

Opper-Gelre vanaf 1713

In de middeleeuwen was het grote, uit vier kwartieren bestaande Gelre een zelfstandig en belangrijk hertogdom. Het Hertogdom Kleef vormde echter een wig tussen de noordelijke en de zuidelijke gebiedsdelen. De zelfstandigheid eindigde definitief in 1543.

Als gevolg van de tachtigjarige oorlog wordt het hertogdom Gelre gesplitst. De noordelijke kwartieren komen in handen van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het overkwartier, het zuidelijkste deel dus, blijft als Opper-Gelre of Spaans Gelre in handen van de Spaanse koning. Deze situatie wordt bij de vrede van Munster 1648 geconsolideerd. In dat Opperkwartier waren naast Gelder ook Venlo en Roermond belangrijke plaatsen.

Opper-Gelre vanaf 1713

Bij de Vrede van Utrecht in 1713 wordt Opper-Gelre verder gesplitst: het komt met de hoofdstad Geldern grotendeels in handen van Pruisen, met uitzondering van Venlo, dat aan de Republiek toekomt, en Roermond met enkele omliggende gemeenten, die Oostenrijks worden. Venlo en omgeving worden niet opnieuw aan de provincie Gelderland toegevoegd maar worden een generaliteitsland, Staats Opper-Gelre genoemd. Roermond en omgeving blijven een klein hertogdom in de Oostenrijkse Nederlanden, Oostenrijks Gelre genoemd. In 1790 was dit kleine overblijvende staatje één van de stichtende leden van de Verenigde Nederlandse Staten.

Er ontstaat aldus een staatkundige vierdeling:

  • Pruisisch Overkwartier van Gelre: het grootste deel met de hoofdstad Gelder kwam in handen van Pruisen. Zo kwamen rechts van de Maas de volgende plaatsen onder Pruisisch bestuur: Arcen, Afferden, Bergen, Middelaar, Velden en Well, en links van de Maas de hele streek tussen Kessel en Venray.
  • Staats Overkwartier van Gelre: Venlo en omgeving kwam bij de Republiek en werd Staats-Opper-Gelre;
  • Guliks Overkwartier: Erkelens (Erkelenz) ging naar het hertogdom Gulik;
  • Oostenrijks Overkwartier van Gelre: alleen Roermond en enkele omliggende gemeenten bleven onder het gezag van de Habsburgers (nu de Oostenrijkse tak).

Verdrag van Wenen Tijdens het Congres van Wenen in 1814 worden Staats Opper-Gelder (Venlo) en Oostenrijks Gelder grotendeels toegewezen aan het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, waar zij opgaan in de provincie Limburg. Bij het Verdrag van Wenen van 1815 kwam ook het westelijk deel van Pruisisch Opper-Gelre weer bij het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, alsmede Staats-Opper-Gelre en Oostenrijks Gelder (Roermond). Al deze delen van het vroegere Overkwartier gingen toen op in de grote provincie Limburg.
De oorspronkelijk eenheid van het Overkwartier, dat met de stad Gelder(en) als uitgangspunt en geografisch centrum tot aan 1703 eeuwenlang bij de Nederlanden had behoord, en uiteindelijk een eeuw later ook weer gedeeltelijk Nederlands werd, is daarmee verloren gegaan.

Taal

Opper-Gelre hoorde integraal tot het taalgebied van het Nederlands, al waren er zowel invloeden van de Brabantse schrijftaal enerzijds, als van de Hoogduitse anderzijds. Dit gebied lag in het centrum van het grote Maas-Rijnlandse dialectgebied. Geldern (of Gelder zoals het in het Nederlands genoemd werd) was een Nederlandstalige stad. De archieven zijn dus ook in het Nederlands van die tijd. Doordat Otto von Bismarck vanaf 1870 verordoneerde dat in het Duitse rijk geen andere taal meer mocht worden gedoceerd of ambtelijk gebruikt, is het Nederlands uitgestorven.

Wapen van de provincie Limburg

Het Nederlandse Noord-Limburg en, gedeeltelijk, ook Midden-Limburg kunnen, evenzeer als de stad Gelder en omstreken, beschouwd worden als de erfgenamen van het oude stamgebied. Zij delen een lange gemeenschappelijke geschiedenis, die door de huidige staatsgrens en de nieuwe provincienaam Limburg, bijna volledig onzichtbaar gemaakt is. Het belang van dit erfgoed in algemene zin wordt ook op heraldische wijze tot uitdrukking gebracht. Het gevierendeelde provinciewapen van de Nederlandse provincie Limburg bevat namelijk naast de ongekroonde zwarte leeuw van Gulik (rechtsboven), ook de gekroonde rode van Valkenburg (linksboven) en de gekroonde gouden van Gelder (rechtsonder), alsmede de hoorns van het Graafschap Horne.

Auteur

Ad Welschen

Zie ook

Noten

  1. Spaans Gelre 1580-1702: rechten.unimaas.nl
  2. HET GELDERSE LAND- EN STADSRECHT VAN HET OVERKWARTIER VAN ROERMOND: unimaas.nl

Externe links