Geleenbeek

Uit Genealogie Limburg Wiki

Bewerkt naar twee artikelen in Wikipedia

De Geleenbeek is een beek in het zuiden van de Nederlandse provincie Limburg. Zij heette oorspronkelijk de Geleen[1]. De deels gekanaliseerde beek ontspringt te Benzenrade in Limburg en mondt bij Stevensweert onder de naam Oude Maas uit in de Maas. De beek, waarvan de Latijnse naam Glana ‘heldere beek’ betekent, is in de jaren 50 van de 20e eeuw gekanaliseerd. Door de aanleg van de spoorlijn van Heerlen naar Sittard en de autosnelweg A76 is het oude cultuurlandschap in het Geleenbeekdal aanzienlijk veranderd. Het beekdal met tal van zijbeken (samen 226 ha) is aangewezen als 'Natura 2000'-gebied en ligt grotendeels in het Nationaal Landschap Zuid-Limburg.

Bron en stroomgebied

De Geleenbeek ontspringt als bron op 120 meter N.A.P. in Benzenrade bij Heerlen. Deze bron bevindt zich in de kelders van de Benzenraderhof, een reeds in 13e eeuwse archieven genoemde hoeve die op Romeinse fundamenten staat. Het stroomgebied van de Geleenbeek omvat ongeveer 170 kilometer watergang en is daarmee het grootste stroomgebied binnen het waterschap Roer en Overmaas. In het stroomgebied ligt 143 kilometer beek met een algemeen ecologische functie. De Geleenbeek loopt deels door het Heuvelland en deels door het sterk verstedelijkte gebied van Heerlen, Geleen en Sittard. Dwars door het centrum van Sittard loopt een gegraven aftakking, de Molenbeek. Na Sittard verlaat de Geleenbeek het sterk heuvelachtige landschap van Zuid-Limburg om haar loop via Susteren door het steeds vlakkere landschap te vervolgen naar het noorden. Via een duiker stroomt ze bij Echt onder de autosnelweg A2 en het Julianakanaal door. Hierna wordt ze Oude Maas genoemd. Via een voormalige oude Maastak stroomde de beek vroeger dan ook als oude Maas ten westen van "Het Eiland in de Maas" om ten noorden van het buurtschap de Brand in de Maas uit te monden. Momenteel stroomt de beek ten noorden van Ohe via de voormalige grindplassen naar de Maas[2]

Zijbeken

De Geleenbeek kent een aantal zijbeken, die veelal ontspringen als bronbeekjes vanuit het Centraal Plateau en het Plateau van Doenrade.

  • Hoogbeeksken, monding bij Spaubeek
  • Hobbelraderbeek, monding bij Spaubeek
  • Cötelbeek, monding bij Geleen
  • Limbrichterbeek, monding bij Limbricht
  • Sluisbeek, monding bij Limbricht
  • Vloedgraaf, monding bij Susteren
  • Roode Beek, monding bij Dieteren
  • Sint-Jans-Molenbeek, monding bij Bilt plas, Stevensweert

Cultuurlandschap

Het Geleenbeekdal met zijn aanliggende watervoerende zijdalen vormden oorspronkelijk een cultuurlandschap van dunbevolkte nederzettingen tussen natte graslanden, hooilanden, broekbossen, kastelen, watermolens en visvijvers. Het kleinschalige cultuurlandschap veranderde sterk onder de opkomst van de grootschalige delfstofwinning en infrastructuur. De vroegere Staatsmijn Emma en Staatsmijn Maurits gebruikten de beek voor het lozen van hun afvalwater uit de kolenwasserijen. De mijnindustrie veroorzaakte verzakking van delen van het beekdallandschap, waardoor bijvoorbeeld het natte Wolfhagenerbos in het Kakkertdal bij Schinnen ontstond. Ook werden voor de mijnindustrie slikvijvers aangelegd, waaronder de Mulderplas tussen Schinnen en Thull. In het sterk verstedelijkte gebied van Heerlen en Sittard werd de Geleenbeek op verschillende plaatsen overkluisd. is de Geleenbeek op vele plaatsen gekanaliseerd. Hierbij is onder meer de bovenslagmolen Sint Jansmolen in Spaubeek droog komen te staan, en is het oorspronkelijke landschap ingrijpend veranderd.

Kastelen langs de Geleenbeek

Het dal van de Geleenbeek behoort tot de meest kastelenrijke gebieden van Nederland. Stroomafwaarts liggen het monumentale kasteel en landgoed Terworm met de kastelen van

In het beekdal liggen verschillende restanten van oude versterkingen, waaronder van de motte van Struyver bij het buurtschap Ten Esschen en van Terborgh bij Schinnen. Ook zijn er restanten gevonden van de kastelen Te Broeck en Strijthagen bij Schinnen.

Pachthoeves

De aanwezigheid van adellijk en kerkelijk bezit wordt onderstreept door de vele oude pachthoeves, vaak in de vorm van een carréboerderij. In het dal van de Geleenbeek liggen een aantal opvallende exemplaren, waaronder de Geleenhof te Heerlen, Leeuw en Terlinden bij Nuth en Wijnandsrade, Groot- en Klein Breinderade te Schinnen en Ten Eijsden en Biesenhof te Geleen.

Watermolens aan de Geleenbeek

Naast het grote aantal kastelen, bevindt zich in het Geleenbeekdal een groot aantal watermolens. Een groot aantal van deze watermolens is in de afgelopen decennia buiten werking geraakt. In de jaren 50 is de Geleenbeek op vele plaatsen gekanaliseerd. Hierbij is onder meer de watermolen van Spaubeek en de watermolen Heisterbrug bij Schinnen droog komen te staan. De watermolen van Mulrade werd afgebroken voor de aanleg van de slikvijver Mulderplas. De watermolen van Terborgh werd gerestaureerd.

  • Weltermolen in Welten, maalvaardig
  • Watermolen Ter Worm in Heerlen, restant
  • Oliemolen van Weustenrade te Weustenrade, restant
  • Kathagermolen in Kathagen bij Vaesrade, inrichting aanwezig, niet maalvaardig
  • Mulradermolen in Thull bij Schinnen, verdwenen
  • Oliemolen in het Nobernest bij Schinnen, verdwenen
  • Heisterbruggermolen in Heisterbrug bij Schinnen, restant
  • Borgermolen in Schinnen, restant
  • Bisschopsmolen bij Spaubeek, verdwenen
  • Oliemolen van Spaubeek bij Spaubeek, restant
  • Kasteelmolen St. Jansgeleen te Spaubeek, inrichting aanwezig, niet maalvaardig
  • Danikermolen in Daniken bij Geleen, verdwenen
  • Molens van Houben in Munstergeleen, restant van een dubbelmolen
  • Ophovenermolen in Sittard, maalvaardig
  • Molen aan de Wal in Sittard[3], verdwenen
  • Sittardermolen in Sittard[4], verdwenen
  • Molen van Hochstenbach in Sittard[5], restant
  • Stadbroekermolen te Stadbroek (gemeente Sittard)[6], maalvaardig
  • Katsbeekermolen te Susteren, restant
  • Poolmolen te Holtum, maalvaardig
  • Echtermolen in Echt, verdwenen
  • De Slagmolen te Echt, verdwenen

Beekherstel

Vanaf 2006 is gestart met de uitwerking van een ontwikkelingsvisie die door Landschapspark de Graven werd opgesteld. Daarin wilden diverse partijen, waaronder gemeenten, waterschap en provincie het dal van de Geleenbeek herstellen. Bij Weustenrade en Schinnen is de Geleenbeek dan ook weer teruggebracht in een natuurlijke vorm. Deze betreffen de ecologie van en rond de beek, de oevers, de recreatieve verbindingen voor voetgangers en fietsers en het cultuurhistorisch belang van de beek voor streekgeschiedenis en landschap.

Natuurbeheer

Geleenbeekdal is de naam van een Natura 2000-gebied (nummer 154) in de Nederlands Limburg (. Het Natura 2000-gebied met de classificatie 'heuvelland' omvat verschillende kleinere gebiedjes gelegen aan de Geleenbeek. Tot het gebied behoort ook het beschermde gebied Kathagerbeemden. De oppervlakte van het gebied is 226 hectare, verspreid over de gemeenten Beek, Heerlen, Nuth, Schinnen, Voerendaal.

Het is anno 2012 nog niet definitief aangewezen als Natura 2000-gebied. Verschillende delen van het Geleenbeekdal worden als natuurgebied beheerd. Door de afwisseling in hoogte, bodemstructuur en vochtigheid is in het Geleenbeekdal een grote variatie in flora en fauna aanwezig. In het Landschapspark de Graven zijn vele landschapselementen als poelen, heggen, bosjes en graften teruggebracht. Het Limburgs Landschap beheert bijvoorbeeld het Wolhagerbos bij Schinnen. Vereniging Natuurmonumenten is een belangrijke samenwerkingspartner in het Landschapspark de Graven. Zij beheert er het Danikerbos, het Stammenerbos, de Mulderplas, Kathagerbroek en Asbroekbos. In een voormalige steenfabriek bij Daniken is het Centrum voor Natuur- en Milieueducatie Westelijke Mijnstreek gevestigd.

Externe link

Bronnen, noten en/of referenties

  1. Zie Prof dr. Arthur Schrijnemakers: 'De plaats Geleen aan de rivier Geleen' (I en II), (Tijdschrift van de) Heemkunde vereniging Geleen, 1979-1 blz. 12 en 1980-1, blz. 5.>
  2. Morfologische beoordeling van de Zuid-Limburgse beken, Beheersgebied Waterschap Roer en Overmaas, 2000
  3. "Molenbeek"
  4. "Molenbeek"
  5. "Molenbeek"
  6. "Molenbeek"
2, 3, 4 en 5: alle gelegen op de Molenbeek, een gegraven aftakking van de Geleenbeek